I. OLERKIA
I.1. LEHENDABIZIKO IDAZLEAK:
NEVIO: ODUSIA
ENNIO: BELLUM POENICUMI.2. ANTZERKIA:
CARMINA FESCENNINA-FESCENINI VERSUS
FABULA ATELLANA
OBRA DRAMATIKOEN BANAKETA
PLAUTO
TERENCIO
PACUBIO
ACCIO
TITINIO
AFRANIO
JOKU PUBLIKOAK
LOKALA
ANTOLAMENDUAI.3. OLERKI EPIKOA:
CARMINA CONVIVALIA
CARMINA TRIUMPHALIA
NENIAE
ENNIO: ANNALES
VIRGILIO: ENEIDA
LUKANO: BELLUM CIVILE / PHARSALIA
PAPINIO ESTACIO: TEBAIDA
VALERIO FLACO: ARGONAUTICA
SILIO ITALICO: PUNICA
CLAUDIO CLAUDIANO:
GIGANTOMAQUIA; PROSERPINAREN BAHIKETAI.4. OLERKI LIRIKOA:
CATULO
LUTRACIO CATULO
VELERIO EDITUO
POETAE NOVI
LICINIO CALVO
HELVIO CINNA
FURIO BIBACULO
VIRGILIO: BUKOLIKAK
HORACIO: EPODOAK; ODAK
CALPURNIO SICULO
PAPINIO ESTACIO
ANNIANO FALISCO
AUSONIO
RUTILIO NAMACIANOI.5. ELEGIA:
TIBULO
PROPERCIO
OVIDIO: AMORES;HEROIDAS; ARS AMANDI; REMEDIA AMORIS: TRISTIA; EPISTULAE EX PONTO (PONTIKAK)
I.6. SATIRA:
LUCILIO
VARRON
HORACIO
PERSIO
JUVENALI.7. EPIGRAMA:
MARTZIALI.8. FABULA:
FEDROI.9. OLERKI DIDAKTIKOA:
LUCRECIO: DE RERUM NATURA
VIRGILIO: GEORGIKAK
OVIDIO: METAMORFOSIAK; FASTOAK.
GRATIO FALISCO: CYNEGETICON
OLIMPIO NEMESIANO: CYNEGETICA
VARRON ATACINO: CHOROGRAFIA
COLUMELA: DE AGRICULTURA.
RUFO FESTO AVIENO: DE ORA MARITIMA
ARATO: FENOMENOAK; PRONOSTIKOAK
MANILIO: ASTRONOMICA.
COMODIANO: INSTRUCCIONES; CARMEN APOLOGETICUM
PRUDENCIO: CONTRA SYMMACHUM; PSYCHOMIA
II. PROSA
II.1. HISTORIA:
ANALISTAK: FABIO PICTOR; CINCIO ALIMENTO; CORNELIO ESCIPION; GAYO ACILIO; POSTUMIO ALBINO.
CATON
CESAR: DEBELLO GALLICO; DE BELLO CIVILI
NEPOTE: DE VIRIS ILLUSTRIBUS; CHRONICA
SALUSTIO: HISTORIAE; CATILINA; BELLUM IUGURTHINUM
TITO LIVIO: AD URBE CONDITA
VELEYO PATERCULO
VALERIO MAXIMO
QUINTO CURCIO
TACITO: AGRICOLA; GERMANIA; HISTORIAE; ANNALES.
SUETONIO: DE VITA CAESARUM.
FLORO
JUSTINO
AMIANO MARCELINO:II.2. ELOKUENTZIA:
APIUS CLAUDIUS CAECUS
QUINTO FABIO MAXIMO
QUINTO CECILIO METELO
LUCIO EMILIO PAULO
MARCO PORCIO CATON
ESCIPION EMILIANO ETA INGURUKOAK
CICERON
DISKURTSOAK: IN C. VERREM; PRO LEGE MANLIA, DE IMPERIO CN. POMPEI; IN L. CATILINAM; PRO ARCHIA POETA; PRO MARCELLO; PRO LOGARIO; IN M. ANTONIUM PHILIPICAE ( FILIPIKAK)
IDAZLAN ERRETORIKOAK: BRUTUS; DE ORATORE;
SENEKA
QUINTILIANO: INSTITUTIONES ORATORIAEII.3. EPISTOLOGRAFIA:
DEFINIZIOA; KARTA MOTAK; FORMULAK
CICERON
HORACIO: ODAK
OVIDIO: HEROIDAK; PONTIKAK
SENEKA:
PLINIO GAZTEA:
FRONTON
AUSONIO
SIMAKOII.4. FILOSOFIA:
FILOSOFIA ERROMAN
PITAGORISMOA
PLATONISMOAESTOICISMOA
EPICUREISMOA
CICERON: ACADEMIKAK; DE REPUBLICA; DE LEGIBUS; DE FINIBUS BONORUM ET MALORUM; TUSCULANAE DISPUTA-TIONES; DE OFFICIIS; DE SENECTUTE; DE NATURA DEORUM; DE DIVINATIONE; DE FATO.
LUCRECIO:
SENECA: CONSOLATIONES; AD MARCIAM DE CONSOLATIONE; AD HELVIAM DE CONSOLATIONE; AD POLYBIUM DE CONSOLATIONE; DE IRA; DE BREVITATE VITAE; DE CLEMENTIA ; DE CONSTANTIA SAPIENTIS; DE VITA BEATA; DE OTIO; DE TRANQUILITATE ANIMI; DE PROVIDENTIA; DE BENEFICIIS; NATURALES QUAESTIONES; AD LUCILIUM
II. 5. ELEBERRIA:
PETRONIO: SATIRICON
APULEYO: URREZKO ASTOA.II.6. IDAZLE TEKNIKOAK:
NEKAZARITZA:
CATON: DE AGRICULTURA
VARRON DE RE RUSTICA
COLUMELA: DE RE RUSTICA
PALADIO: OPUS AGRICULTURAE
ARKITEKTURA:
VITRUVIO: DE ARCHITECTURA
FRONTINO: DE AQUAE DUCTU URBIS ROMAE
MEDIZINA:
CELSO: DE MEDICINA
VEGECIO: MULOMEDICINA CHIRONIS
GASTRONOMIA:
APICIO: DE RE COQUINARIA
GEOGRAFIA:
POMPONIO MELA: CHOROGRAPHIA
NATUR ZIENTZIAK:
PLINIO ZAHARRA: NATURALIS HISTORIA
ZUZENBIDETZA:
JURISPRUDENTZIAREN JATORRIA
JURISPRUDENTZIAREN GARAPENA
JURISPRUDENTZIAREN ARO KLASIKOA
GENERO LITERARIOAK
AUTORE GARRANTZITSUENAK:
M. ANTISTIO LABEON
C. ATEYO CAPETON
P. JUVENCIO CELSO
L. SALVIO JULIANO
SEXTO PONPONIO
GAYO
EMILIO PAPINIANO
JULIO PAULO
DOMICIO ULPIANO
JURISPRUDENTZIA ARO POSKLASIKOAN
FUNTZEZKO KRONOLOGIA, AUTOREAK ETA LAN
GARRANTZITSUENAK
NOIZ ?
ZER ?
ZEINTZUK ? ZER ?
-753
Romulo eta Remok Erroma fundatzen dute
-509
Monarkiatik Errepublikara
-270:
Italia Erromaren menpean
Greziaren eragina-280: Livio Andoniko: ODUSIA
-264-241
Lehen gerrate punikoa
-254: Plauto: ANHITRUO
-250: fabio Pictor
-240: Ennio: ANNALES, ...
-234: Katon Zaharra-219-202
2. gerrate punikoa
-220: Pacuvio
-209: Nevio: BELLUM PUNICUM-220-168:
Grezia eta Ekialdean konkistak
-186: Plauto: Azken lanak
-168: Katon: DE AGRICULTURA
-160: Ciceron: DISKURTSOAK,DE ORATORE, BRUTUS, AD FAMILIARES..-149-146
3. gerra punikoa
-125-120
Galia Erdikoaren konkista
-116: Varron: DE LINGUA LATINA,...
-112-106
Yugurtaren gerratea
-109: Terencio: ADELPOE, ....
-100-82
Barruko desoreka zibila
Lehen Gerrate Zibila: Mario eta Sila-100: Cesar: BELLUM GALICUM
-98: Lucrecio: DE RERUM NATURA
-87: Catulo CARMINA,...eta
Salustio: CATILINA, YUGURTA,...-73-71
Espartakoren matxinada
-70
Verresen afera
-70: Virgilio: ENEIDA
-65: Horacio: SERMONES, EPODOAK-63
Ciceron kontsul
Catilinaren matxinada-59: Tito Livio:AB URBE CONDITA,...
-58-50
Cesarrek Galiak konkistatzen ditu
-55: Harrizko lehen antzerkitokia: Ponpeio
-54: Tibulo: ELEGIAK
-50: Cesar: BELLUM GALICUM-48-45
2. Gerrate Zibila: Cesar eta Ponpeio
-47: Propercio: ELEGIAK
-44
Cesarren hilketa (Martxoko Idus)
-43: Salustio: CATILINIAE CONJU
-43: Ovidio: FARS AMANDI, ASTI, TRISTIA, ...
-39: Virgilio BUKOLIKAK
-39: Lucano: FARSALIA-35-30
3. Gerrate Zibila: Octavio eta Antonio
-35: Quintiliano: INSTITUT. ORATORIA
-30
Printzipatuaren bukarera
Inperioaren hasiera
Erroma Egipton-23: Horacio: ODAK
-23: Plinio Zaharra
-19:Virgilio: ENEIDA
-4: Ovidio : METAMORFOSIS0 / 1
Kristiano Aroa
6 - 17
Konkistak: Judea, Erdi Europa, Germania
43
Konkistak: Britania (Handia)
40: Martzial: EPIGRAMAK
54
Neron
50: Kinto Kurtzio eta Fedro: FABULAE
55: Tacito: AGRICOLA, GERMANIA...
60: Juvenal, Plinio Gaztea, Columela
60-80: Petronio. SATIRICON.
62-65: Seneka: LUCILIORI KARTAK68
Neronen suizidioa
70
Titok Jerusalen hondatzen du
75: Suetonio: VITA CAESARUM
77: Plinio Zaharra: HISTORIA NATU- RALIS79
Vesubioko erupzioa: Ponpeia,...
80
Koliseoko erainkuntza
101-104
Azken konkistak: Dacia eta Armenia
104-109: Tacito: HISTORIAE,...
124: Apuleyo: URREZKO ASTOA
LITERATURA LATINOA
ERREPUBLIKA GARAIANErrepublika garaiko teatroa batez ere bi autorek egiten dute: Plautok (K.a. c. 254-184) eta Terentziok (K.a. 190-159). Poesian, Lukrezioren (K.a. c. 98-55) estilo arkaizantea eta Katuloren (K.a. c. 87-c. 54) lirismo fina kontrajartzen dira; lehenaren obra nagusia Gauzen izaeraz izeneko epopeia zientifiko-didaktiko orijinala da, eta bigarrenaren obrek sentsibilitate berria erakusten dute aurreko belaunaldiko erromatar zorrotzen aldean. Prosa latindarrak Zizeronekin (K.a. 10643), Katilinariak eta Filipikoak harenga sonatuen eta De oratore tratatu erretoriko ospetsuaren egilearekin, lortzen du behin betiko forma. Ez dira garrantzi gutxiagokoak Salustio (K.a. 8Sc. 35), Katilinaren konjurazioa-ren egilea; Tito Livio (K.a. 64 edo 65-K.o. 17), Erromaren historia bat idatzi zuena, eta Kaio Julio Zesar (K.a. 100-44), Galietako Gerrari eta Gerra Zibilari buruzko Iruzkinak (Comentarii) idazlanen egilea.
Plauto
Tito Makzio Plauto ez zen ganorazko intelektuala. Baliteke berandu samar hasi izana bere komediak idazten. Teatroan lan egin zuen (aktorea zela esan ohi da); negozio emankorrak antolatu zituen, baina porrot egin zuen. Gorabehera horietatik atera zuen bere komedietarako gaia, jende xeheari hainbeste barre eragiten ziona. Plautok bere komedietan planteatzen dituen egoera komiko, nahasi eta etsipenezko gehienak bizitza bera bezain egiazkoak dira. Uste denez, berrogei/berrogeita hamar urteko zenean hasi zen komediak idazten (hirurogei urteko hil zen), eta, 130 bat komedia idatzi zituela kontuan hartuz, ardura handiegirik gabe idazten zituela pentsa liteke. Kontua da, zerabilen latin gordin, zakar eta zabarrengatik kritika egin izan zaiola. Hala ere, Plautoren latin vulgare horrek badu bere arrazoia. Komediografoak ez zituen obrak patrizioentzat egiten, herri xehearentzat baizik. Plauto herri horretako kidea zen, eta komedia greko berriko obrekin gozatu egiten zuen eta, haietan oinarriturik, bere bizitzako esperientzia ugariei ateak ireki zizkien idatzietan hezur-mamituz. Garai hartako bizimodu erromatarraren ezaugarriek exageratuek eta alderdi komikotik hartuek, osatzen dute Plautotoren komedien argumentua.
Beraren komedia batzuk besteak baino nabarmenago badira, antzekotasun baten barruan gertatzen da hori: gugana iritsi diren Plautoren 21 komedietarik qehienetan, beti dago prostituzio-etxeren batean kokaturiko edo hari loturiko eszenaren bat, esklabu argiegi edo leloegiak agertzen dira, agure endekatu edo zikoitzak, merkatari iruzurgileak edo iruzurpetuak, emazte zelati edo agintzaileak, neskatila inozo edo prostitutak; sarritan hori guztia nahasian. Aipa ditzagun, azkenik, beraren komedien tituluetako batzuk: Asinaria, Truculentus, Miles gloriosus edo Soldadu harroputza, Bakideak, Gatibuak, Aulularia, Stichus, Soldadua, Hiru txanponak eta Poenulus edo Txikia.
Terentzio
Txikitan Erromara eraman zuten esklabu. Jabeak, Terentzio Lukano senadoreak, arretaz hezi zuen eta aske utzi. Liberto zenean patrizioekin harremanak izan zituen eta, adibidez, adiskidetasun handia izan zuen Eszipion Emilianorekin; honek, gaztearen jeinuaz jabeturik, komediak idaztera bultzatu zuen. Terentziok orduan 18 urte zituen. Horrela, errealitatea baino gehiago tradizioa dirudien arren, sei urtetan sei komedia idatzi zituen. Nahiz eta oso gaztea izan eta bizitzako eskarmentu handirik gabea, bere kulturarekin (agian komediarako gehiegizkoa) oso dotore eta zehatz idazten du, bere jeinua zainduz eta leunduz. K.a. 166. urtean Andria bere lehen obra aurkeztu zuen, polemika handia sortu zuena, askok Menandro grekoaren bi obra trebeki korapilatuz eginiko plagioa susmatu baitzuten hartan. K.a. 165ean Amaginarreba antzeztu zen, eta emanaldikoan ikusleek zutitu eta txerpolari-ikuskizun batera aldegin omen zuten. Porrot hori bi urte geroago kitatu zioten. Bere burua oinazeztatzen duena obrarekin; Turpion, garaiko aktore komiko sonatua, izan zuen antzezlari. Eunukua, Formion eta Adelfoak (Anaiak) obrak, berriz, bizitzaren azken urteetan antzeztu zituzten.
Lukrezio
Oso gutxi dakigu Lukrezioren, literatura grekolatineko liburu orijinal eta eragingarrienetakoaren egilearen, bizitzaz. Liburu hori, Gauzen izaeraz (De rerum natura) izenekoa, epopeia zientifiko-filosofiko zabala da; poetak, Erromak Greziatik oinordekotzan hartutako zientziaren eta filosofiaren azalpen mitiko-doktrinal osoa egin ondoren, edertasun zakar eta arkaikoko bertso hexametro latzetan, unibertsoaren kontzepzio orokorra planteatzen du, filosofo materialista grekoen teorien ildotik, besteak beste, Epikuro eta Demokritoren arabera. Epikuroar eskolarentzat, alferreko guztia, baliogabea, hutsala den guztia, poesia bera barne, ez da gizakiaren duin; bere amets guztia jakitea izan behar du gizakiak.
Lukrezio da lehen poeta materialista handia, eta Gauzen izaeraz obra da eduki doktrinal, pedagogiko eta moraleko lehen obra poetiko handia. Lukreziok, gizarte-ereduaren bila, nahiz eta Greziara, zehazki Grezia klasikora begira bizi izan, erromatarra zen, hau da, ez filosofoa, moralista baizik, hezitzailea, kodetzailea. Horregatik, beraren liburu handia, amaitu gabe eta zuzendu gabe gelditu zena, autorea bat-batean hil zelako, hautatu zuen Virgiliok eredutzat Georgikoak bere liburu doktrinal, hezitzaile eta moral handia idazterakoan.
Katulo
Kaio Valerio Katulo da sentsibilitate berriaren adierazle gorena; garaiko parametro sozial eta moralekiko erabateko haustura burutzen du. Familia guztiz aberatsekoa, gazte-gaztetatik erromatar plutokraziaren aretoetara sarri joaten zena; Grezian tutore grekoek hezitako “poetae novi” izenekoen lerroetan zebilen Katulo. Modua zuten gazte-taldea zen, poesia liriko latindarra eraberri nahi zuena. Izatez, metrika berria ez ezik, sentsibilitate desberdina ere ekarri zuten, jaio zireneko oparotasunari eta praktikatzen zuten aisiari oso lotua. Katulo ez da hedonismoaren bozeramale soilik; bere poemetan, neurri handi batean, ohitura-koadroak, pertsona-erretratuak, gizarte oparoaren gozamenak erakusteaz gain, akatsak ere agerian jartzen ditu. Benetako jeinutasuna zuen poeta honek, Katulok, bere jarduera artistiko laburrean, paregabeko obra lirikoa eraiki zuen, bi arrazoirengatik: batetik, haren bertsoek berez duten balioarengatik, zeinetan lehen aldiz latina, plastizitatean, Saforen eta Anakreonteren greko eoliarrarekin parekatzen baita. eta. bestetik, erromatar oligarkiaren eguneroko bizimoduaren guganaino irisi den erakusle bakarra delako bertako kide batek emana.
Nahiz eta gaiak oso desberdinak izan, Katulok era harmoniatsuan, koherentean antolatzen ditu bere poemak; horrella zoriaren eskuetan utzitako bilduma jeniala izan ordez, egituraketa poetiko kalkulatua gertatzen da. Virgiliok, bere Bukolikak idazlanean, muturreraino eramanen du harmonia hori, Katuloren poesiaren euskarri den simetria ikusezineko bilbadura hori.
Lesbia
Katuloren poesiak grina baten kronika barnekoi gisa irakur daitezke; izan ere garaiko emakume guztiz ederra zen Klodiaerkin -testuetan Lesbia- izandako behin eta berriko maitasun-pasadizoak deskribatzen eta iruzkintzen baitituzte Amodio soil gisa sortua, denborarekin grina menperatzaile bihurtzen da, maitalea asaldatu, oinazetu edo sumintzen duena, maitatuak poetarekin edo besteekin izan duen portaeraren arabera. Lesbia lirikatik jaiotako izakirik kezkagarrienetakoa da. Beti aldakor eta beti bera, aldarteak adina aurpegikoa; Lesbia oraintxe delikatu eta maitakorra da, eta berehala apetatsua eta desleiala, eta poetak nortasun kamaleoniko horretara moldatzen du bere “lira". Poema batean bere dohainengatik goresten badu, ez da harritzekoa hurrengoan bere bizioengatik gaitzestea, eta estilo fina gordin eta zantar bihurtzea. Izaki aingerutar diren Petrarkaren Laura edo Danteren Beatriz ez bezala, Lesbia mundu honetako emakumea da, sentsuala eta gutiziatia, eskuzabala eta zinikoa, Katulo bere amorante fin eta makurraren errainu femeninoa.
Zizeron
Zizeronek obra asko idatzi ditu; ia denak iritsi zaizkigu askotariko gaiak lantzen ditu: historia eta filosofia, garaiko politika, moral eta zuzenbidea, erlijioa, estetika, banakoaren etika, justizia eta askatasuna ahaztu gabe. Zizeronen asko gainditurik gelditu badira ere, haren prosak, bi mila urteren ondoren, indarrean dirau; beraren estiloa, esaldi luzekoa, kadentziatsu, ñabardura aberatsekoa, oraindik eredu da. Ez dio axola darabiltzan gaiak ez interesatzea irakurle modernoari; izan ere, Zizeronen testuen eraikuntzak, dela hitzaldi politikoetan, dela zehazpen filosofikoetan, oraindik ere bizitasuna ematen die gai eta arazo galkorrenei eta ahaztuenei ere.
Zizeron garaiko oradore beldurgarriena izan zen, Katilina politikoaren aurka idatzitako Katilinariak (K.a. 63) eta Filipikoak (K.a. 44-43) obrek erakusten dutenez; azken izen hori Demostenesek Mazedoniako Filiporen aurka egindako hitzaldi hartu zuen, nahiz eta erromatarraren kasuan Marko Antonioari zuzenduak izan. Pieza oratorioen bi bilduma horietan, Zizeronek bere baliabide estilistiko guztiak jartzen ditu jokoan. Ez dira, Demostenesen kasuan bezala, salakuntza bortzitzak, esaldi labur eta xehetasun konkretuz eginak, baizik eta ironiaz, abileziaz eta buru-argiz garatutako ehodura harmoniatsua, hitzaldiaren arkitektura ederrez kontrarioa larriarazi eta menperatzeko. Katilinariak, bereziki, nobela bailiran irakur daitezke gaur egun ere.
Zizeronen beste obra batzuk De oratore (K.a. 5S). oratoria-arteari buruzko tratatua, eta, batez ere, beraren gutun-sorta dira, azken hori ehun gutun baino gehiagoz osatua, prosagilen handiaren alderdi gizatarra, barrukoia, senarrarena, adiskidearena, aitarena erakusten duena. Zizeronek halako moldez landu zuen latina, non gai filosofikoak adierazteko tresna bihurtu baitzuen, grekoaren parean jarriz. Filosofo gisa, ganora handiko dibulgatzaile izatetik iragan ez bazen ere, beraren ondarea -hizkuntza malgua, bihurkorra, trinkotasun sinoptikoz kontzepturik zailenak adierazteko gai dena- funtsezkoa da.
Historiako liburuek leku berezia eskaintzen diote Kaio Julio Zesarri , gizateriak parekorik ezagutu ez duen bezalako soldadu politikari, egintza-gizon eta inperioaren eraikitzaileari. Antzinako historia guztitik, inork ez du jarraitzen, ezta Mazedoniako Alexandro Handiak ere, militar eta estatu-gizon gisa distiratzen Julio Zesarrek bezala. Iritsi zaizkigun beraren bi liburuek huskeria dirudite beraren egintza eskerga haienJulio Zesar
parean. Hala ere inoiz idatziriko bi kronika politiko-militar miresgarrienetakoak dira.
Zesarren iruzkinek, bai Galietako gerrei buruzkoak (De bello gallico), bai gerra zibilari buruzkoak (De bello civili), ez dute politika beste helbururik, ez dute egilearen goranahi monarkiko estaliak zuribidetu eta sendotzea beste helbururik. Beren kalitate literario, guztiz garaiagatik, dokumentu biak, itxuraz objektiboak, estilo errazean eta erretorikarik gabe idatziak, gaur egun kazetaritza deitzen denaren gaindiko obra bihurtu dira. Julio Zesar, esku hartu zuen gerrateetako korrespontsala, ez zen izan bere kanpainez idatzi zuen edo iruzkinak idatzeari zituen erromatar jeneral bakarra, baina beragandik bakarrik iritsi zaigu horrelako dokumenturik.
Historialariak
Aro errepublikarreko bi historialari latindar handiak Salustio eta Tito Livio dira. Sormen psikologiko handiko idazlea da Salustio, eta maisutasun handiarekin maneiatzen ditu bere bilbe-hariak, garaikide guztiek ezagutzen zituztenak, irakurlearen sentiberatasun desberdinak inarrosteko gai ziren alderdi patetiko edo tragiko, heroiko edo ziztrinak azpimarratu nahi zituelarik. Horregatik, zehaztasun historikoa oso fidagarria ez duen arren irakurle ugari izan du beti. Haren oinarrizko bi obrak “Jugurtaren gerra” eta “Katilinaren konjurazioa” dira.
Saiustioz zeharo bestelako idazlea da Tito Livio. Beraren obra bakar eskerga, “Ab urbe condita”, Erromaren historia sorreratik kontatzen duena, osatzen zuten 142 liburuetatik 35 iritsi zaizkigu. Bere obraren planteamenduaren eskergatasuna, narrazio-hari desberdinak korapilatzeko duen trebezia, une eta aro jakinak xehetasun ugariz berregiteko duen talentua direla kari, autore monografiko ziren Zesar eta Salustio ez bezalako da Tito Livio, eta aipatu horiek baino nabarmenago. Liviok Erromaren historia osoa berregin du, eta bere garaiko historialari bati eska lekiokeen leialtasun handienaz egin ere egin du. Beraren obrari Erromaren prosazko epopeia deitu izan zaio, hats epiko, kemen eta kalitate artistikoarengatik Virgilioren Eneidarekin erkatuz.
Virgilio
Publio Virgilio Varo (K.a. c. 70-19) Mantuatik hurbil jaio zen, nekazarien familia apalean. Oso gazterik erakutsi zuen poesiarako trebezia. Gauza jakina da ospetsua zela iritsi zaizkigun hiru liburuetatik lehena, “Bukolikoak”, idatzi aurretik ere. Beste bi liburuak enperadorearen aginduz idatzi zituen eta hark ezarritako burubideen arabera. Menpekotasun-egoera hori, gaur egun objektiboki balioesten zail zaiguna, erosoa zen Virgilioren adiurrirako, garaikide guztien testigantzen arabera, izaera goibelekoa, malenkoniari eta axolagaberiari emana baitzen. Gerta zitekeena zen beraren obra guregana ez iristea, edota lortu duen handitasuna ez lortu izana, Virgilio poeta independentea izan balitz, hots, estatuaren interesei lotu gabea izan balitz. Aipatutako mandatuzko bi obrak, adituen iritziz, zera dira: “Georgikoak” latinez idatzi den obrarik perfektuena, eta “Eneida”, berriz, latindar zibilizazio eta kultura osoaren obra nagusia.
Bukolikoak
K.a. 39an agertu zen Bukolikoak idazlana, iritsi zaizkigun liburuetarik lehena. Artzain-gaia du, baina kontzeptu fin eta estilo landu-landua; liburua hexametrotan idatzirik eglogak osatzen dute, horietan poetak itxuraz landalurnrekoa eta apala den girora lekualdatzen du garaiko gizartearen alderik sofistikatuena eta sotilena, nola ideiatan hala adiezarpide-formatan. Osotasun harmoniko eta simetriko gisa kontzebitua dagoen liburua artista perfektuaren maisu-lantzat hartu izan da. Augusto bera ere, antza denez, arras txunditurik gelditu zen obra irakurtzean.
Georgikoak
Idazlan honetan (K.a. 39-29), poetak argibideak ematen dizkie nekazariei lurrak, frutarbolak eta bereziki, mahastiak lantzeaz, ardogintza baitzen fisko inperialaren negoziorik emankorrenetako bat; abeltzaintzaz eta erlazaintzaz ere dihardu. Lehen begiratuan ez du irakurle modernoa erakartzekorik ezer. Halaz guztiz, Virgilio hil eta gutxira Senekak botatako sententzia orduan bezain baliozkoa gertatzen gaur ere: “Georgikoak-etan, Virgilio oso arretatsua izan eontseiluen zehaztasunaz, baina askoz gehiago bere bertsoen dotoreziaz. Ez dakit nekazariei irakasteko balio izan zuen, baina beti izanen baliozko irakurlearen gozamrako”.
Enelda
Virgilioren obra gailurra da, poema epiko bukatugabea. Obra, hedadura beretsuko baina eduki eta konposzio zeharo desberdineko bi ataletan banaturik dago. Lehen zatiak, lehen sei liburuak hartzen dituenak, Eneasen abenturak ditu kontagai, Troiaren babesle nagusienetakoaren abenturak: grekoek hiria hartu eta arpilatu zutenetik Italia penintsulara iritsi eta bertan mundu guztia gobernatuko duen erresuma -hala iragarri zioten Eneasi- sortzerakoan izandako borroken berri ematen du. Venusen, maitasunaren jainkosaren, eta Ankises hilkorraren, Zeusen bilobaren, zuzeneko semea da Eneas. Homerok lliada-n iragarrita utzi zuen bera etorkizun aintzatsua. Erromatarrak iragarpen homeriko horretaz jabetu ziren, ahal zuten heinean, beren konkistak zuribidetzeko, baina heleniar tradizioak ez zien laguntzen hoirretan. Horregatik, bere eskura eta bere alde Vingilio talentuko poeta bat izatean, enperadoreak antzinako iragarpen zahar hura indartzeko eta bidezkotzeko obra gomendatu zion. Liburuaren lehen zatirako, Virgiliok, eredu aitortutzat Odisea darabil, eta Eneas, Odiseo bezala, infernura jaizarazten du, bertan Homeroren bi epopeia handietako aktore esberdinekin hizketan jartzen duelarik. Bigarren zatiak, gainerako sei liburuak hartzen dituenak, Eneasek lurralde bakoitzean bertako errege desberdinekin izandako gudu eta gatazka politikoak deskribatzen ditu, Lavinioko erresuma sortu arte, gerora Lazio, eta, beraz, Erromaren aitzindari izanen zena.
Dido eta Eneas
Ezagutzen ditugun Eneidaren lehen irakurleak, Virgilio baino hamabost urte gazteagoa zen Propertzio adibidez, protasgonistak Didorekin, Kartagoko erreginarekin, izan zuen maitasun-istorioa azpimarratzen saiatzen dira. Didoren eta Eneasen amodioek Virgilioren poemaren parte txiki bat besterik ez dute hartzen, baina liburuko pasarte askotariko eta desberdinetako ospatuenak dira.
Eneasek, heroi predestinatuak, gogoz kontra bere destinoari kateatuak, Kartagotik alde egin eta bertan uzten du bere erregina. Kupidok bere gezi batez maitasunez zorarazi duena.
Abandonaturik aurkitzean, Didok bere buruaz beste egitea erabakitzen du eta mendeku hartzea zin egiten du, ez beraren, bertan behera utzi duen maitalearen lepotik, honen ondorengo batenetik baizik; hain zuzen, Anibal handia iragartzen die, Inperio jaio baino bi mende lehenago Erromako errepublika behin betiko suntsitzeko zorian egon zena.
Eneas, heroi eztabaidatua
Virgiliori beti, eta oraindik ere, aurpegiratu zaiona, Eneasen, Eneidako protagonistaren, giza oinarri falta da. Hori, egia esan, halaxe da; batez ere, poemaren lehen zatiari dagokionez; izan ere, Eneasen irudia oso arina da, ia patetikoa bere eskasian, Didoren irudi handiosarekin erkaturik Dido giza grinaz beteegia bezala ageri baita. Nolanahi ere, Didoren presentzia, bera bakarrik, aski da Virgilio pertsonaia sendoak asmatzeko poeta bigunegia zela diotenen iritzia baliogabetzeko. Poemako izaera bortitza, pertsonaia handia, emakume bat izatea, eta, gainera, erromatarrek izan duten etsairik gogorrenaren erregina izatea, polemika askoren iturri izan da.
Poesia klasiko latinoa
Literatura latinoaren aro klasikoaren jaiotza-data, era aski hautazkoan, Julio Zesarren hilketaren, K.a. 44an, eta K.a. 31. urte bitartean kokatzen da, Oktaviok, Marko Antonio paretik kentzean, inperioa sortzean. Idazle klasiko latinoen artean handiena Virgilio poeta da, Eneida-ren egile hilezkorra. Beraren obra eta bizitza aparte aztertu ditugu. Bi mila urtetan zehar, Virgiliok itzalpean utzi ditu, ez soilik beste poeta guztien obra, bere garaiko idazle guztiena ere baizik, edozein generotakoak zirela ere. Sail honetan genero poetikoaz ari gara, eta hori landu zuten askoren artean bi figura handi gailentzen dira, beren nortasun poetikoa gorde eta gaur egun ere beren obraz irakurlea erakartzen duten bakarrak. Horazio (K.a. 65-8) eta Ovidio (K.a. 43-K.o. 17 edo 18) dira, hurrenez hurren “Odak” eta “Metamorfosiak” idatzi zituztenak. Tibulo ( K. a. c. 55-19 edo 18), poeta elegiakoa, eta Propertzio (K.a. c. 47-c. 15) Kalimakoren imitatzaile eruditua, dira beste bi autore aipagarri.
Horazio
Jaiotzez Venosakoa zen Kinto Horazio Flakoren gaztaroak badu une larririk, Erroman ikasketak egin ondoren; bere II. epistola-n adierazten duenez, zartakoz maisuak Homero irakurtzen jarri baitzuen, Horazio Atenasera joan zen, eta bertan harrapatu zuen Brutok, Zesar asasinatu ondoren, armadarako egindako deiak.
Brutoren armadan erroldaturik, Horaziok gertutik jasan behar izan zuen Filiposko guduko porrotaren garraztasuna. Laido hark barren-barrenean markatu zuen eta gizon goibel bihurtu eta izaera horrek kutsatuko du beraren obra osoa edertasun ilunez. Marko Antoniok eta orduan aliatua zuen Oktaviok gerora Augusto izanen zenak, eskuzabal emandako amnistiak Erromara itzultzeko aukera eman zion Horaziori, eta bertan Virgilioren adiskidetasuna eta Mezenasen babesa aurkitu zituen. Azken horrek emandako laguntza ekonomikoari esker ( beragandik datoz mezenas eta mezenasgoa hitzak, artearen eta artisten babesleak izendatzeko), Horaziok K.a c. 30ean “Epodoak” liburua (17 poema, Arkiloko grekoaren erara egindakoak), “Satirak” (K.a. c. 35-c. 30), “Epistolak” (K.a. c. 20-1 obra horiek bina liburutan banaturik daude eta Luzilioren Il. mendeko satirikoaren, eragin nabarikoak dira) eta, azkenik bere “Oda”k sonatua (K.a. 32-13) ( 103 guztira eta bat ere galdu gabe iritsi zaizkigunak) argitaratu zituen. Horazio aintzaz inguraturik hil zen, Mezenasek opari eman zion landetxe bikainean, eta Augustoren, ordurako enperadore zenaren, begikotasun eta miresmenaz gozatuz. Horazio da, izpirituz, liriko greko handien liriko latindarrik hurbilena, latindarrek perfekzioaren eredutzat beti eduki zituztenena: Anakreonte, Pindaro, Safo eta Altzeo. Horazioren idazlanak, Mendebaldeko Erromatar inperioaren garaian izen eta ospea izateaz gain, Erdi Aroko ilunenetan ere orduan haren testuak irakurri eta ahogozatzeko aukera zuten gutxientzat ere xarmangarri izan ziren. Haren obrak eragin sakona izan zuen errenazimentu-aurreko italiar poetengan, dolce stil novo izeneko mugimendua eratzen zutenen artean batik bat; horien arteko bat Guiso Cavalcanti zen, eta beste bat, esan dezagun berriro ere, Dante Alighieri. Horazioren sotiltasun delikatua, hala ere beti kementsua dena, hizkuntza guztietako erromantikoak hunkitzera iritsiko da, horietako askok –Holderlinek Alemanian edo Shelley eta Keatsek Ingalaterran- poeta latindar handientzat zeukatelarik.
Ovidio
Publio Ovidio Nason-ek, Sulmonan jaioak, Erroman eta Atenasen egin zituen ikasketak, eta 20 urte zituenerako idatzi zituen “Amodioak” izeneko poema erotikoak (K.a. 15) eta “Heroidak” izeneko liburua, 18 epistolaz eratua, Penelope eta Ulises, Dido eta Eneas, Safo eta Faon bezalako maitale legendazkoez. Ovidioren izpiritu isekari eta libertinoa ez zen hezur-mamitu, nahiz eta aipaturiko bi obrak literatur balio handikoak izan, urte batzuk geroago arte, bere “Ars amandi” sonatua, Maitatzeko artea alegia, ezagutarazi zuen arte, zeinengatik Itsaso Beltzera erbesteratu baitzuen enperadoreak. Kristau zenbaketaren arabera, 8. urtean gertatu zen hori. Ordurako, Ovidiok amaiturik zeukan bere obra gailurraren, “Metamorfosiak”-en, idazkuntza neketsua; 15 liburutan banatua eta 12 mila bertso baino gehiagokoa zen; hats epikoz, erromatarrek inoiz izan ez zuten erregistro horretan, historia unibertsal gisako bat idatzi nahi izan zuen, hasierako Kaosetik Julio Zesarren heriotzera arte eta berau izar bihurtu, hau da, itxuraldatu arte. Hexametrotan, Homerok erabiltzen zuen bertso motan, idatzitako obra honek guztira 246 alegia ditu, nola grekoak hala latinoak, eta guztiak protagonistaren edo protagonisten metamorfosiaz amaitzen dira. Metamorfosiak liburu zoragarria da, baina ez da epikoa, autoreak nahi zuenez; Ovidioren talentua, beraren ahaleginak gorabehera, ez zelako epikoa, agian ezinezkoa zelako halakoa izatea, epopeiaren aroa joana zen eta. Ovidio liriko handia da; askorentzat poesia latindar guztikorik handiena, Virgilio eta Horazio baino handiagoa; horrela, beraren egitasmo epiko handia, barrenean, hexametrotan idatziriko eta izaera narratiboko Poesia liriko bilduma da; baina kutsu satirikoa hartzen du zenbaitetan, patetikoa beste batzuetan, hots, subjektiboa: autorearen sentimendu eta emozioak adierazten ditu alegietako pertsonaienak baino areago. Ovidio, hitz batean, nahi izan gabe, Horazio nahita bezain lirikoa da. Biak poetak dira eta, azken batean beren buruaz hitz egiten dute biek, nork bere izpirituaren sakonetik, Ovidioren kasuan historiaren eta mitologiaren ispiluan islatuz. Ovidioren beste obra bat balio handiko eta kalitate garaikoa “Fastoak” da (K.a. 3-8), Erromako jai erlijiosoen bertsozko bilduma gisakoa, poetak bere burua zuritzeko eta enperadoearen barkamena irabazteko erabili zuena. Aitzitik, hamaika ahalegin egin arren, erbestean hil zen.
Tibulo eta Propertzio
Albio Tibulo beti izan zen -40urte besterik ez zen bizi izan- zorioneko gizona eta aberatsa gainera, atsegin munduan murgildua. Lau “Elegi” liburu argitaratu zltuen beraren izena ez ezik, Sulpiziaren eta Ligdamoren izena ere betikotu zituztenak. Lehen bi liburuak, zalantzarlk gabe, Tibulok berak eginak dira; hirugarrena Ligdamoren izenean dator -seguraski Tibuloren izenordea-, eta laugarrenak berrogei bertso ditu Sulpizia poetisarenak; hau, dirudienez, patrizioa zen eta, dakigula, garai hartan emakume poesigile bakarra. Propertziok musa bat izan zuen bizitza osoan bere presentziaz asko sufriarazi zlona, baita hil ondoren ere bere ausentzia mugagabe eta atzeraezinarekin. Bere elegietako batean -guztiek dute Kalimako grekoaren eragina- maitearen mamua agertzen zaio autoreari, Leopardiren eta Bécquer-en aitzindari morbidoari.
Epopeia eta satira latinoak
Poeta latino handi guztiek, bai beren obra osorik helarazi digutenek, Virgiliok adibidez, bai partea bakarrik helarazi digutenek, beste askoren kasua, beren baitan moralista bat daramate, hau da, edota doktrina-zorroztasunerako, Zizeron edo Senekaren kasuan, edota kritika satirikorako, Martzial eta Juvenalen kasuan, joera duen idazlea. Halaz guztiz, ez Zizeronek, ez Senekak ez dute uzten alde batera satira erabiltzeko abagunea, eta beren obretan, Virgiliok bezala, pasarte satiriko ugari dituzte. Bere jantzi komikoen azpian, itxurazko komikotasunarekin, satirak helburu didaktikoa du, irakaspen morala. Martzial (K.o. c. 40 -c. 104) eta Juvenal (K.o. c. 60 - c. 140) dira klasiko latindarren arteko bi idazle satirikorik behinenak. Satirikoak dira, halaber, Fedro (K.a. 15 - K.o. c. 50) eta Pertsio Flako (34-62). Epopeian kontrakoa gertatzen da: satira beren-berena duten bezala, erromatarrek ez dute hats epikorik. Virgilio eta Eneida alde batera utzirik, epikoak dira besteok, era latindarrean: Silio Italiko (K.a. c. 25 - 101), Estazio (K.a. c. 45 - 96) eta Lukano (K.a. 39 -65), aipatu hiruretan sakonena eta lirikoena.
Epopeia, Erromatar inperioaren amets iritsezina
Erromatarrek -mentalitatea juridizista, moralista, ordenazalea, izpiritu arauzalea, edozertarako kodeak eta arauak behar izaten zuen herria -greziar kulturaz jabetu eta heleniarraz zeharo bestelakoa zen beren izaerara moldatu izan zuten. Horretarako, besteak beste, beren jainko babesleak, ordura arte idolo huts izandakoak, Olinpoko jainkoekin identifikatu zituzten, eta Jupiter, Juno, Venus, Merkurio eta Martitzi mendeek Homero eta Hesiodogandik Euripides eta Platonenganaino ehundutako bilbe mitologiko nahasi egotzi zieten.
Ahalegin horretan xahutu zituzten beren talenturik hoberenak, eta artistarik trebeenak greziar eredu handiak imitatzen saiatu ziren, nola arkitekto eta eskultore hala poeta, filosofo eta historialari. Literaturaren sailean, esan dezagun, adibidez, Tazito ez dela gaizki gelditzen, ez historiaren aditu gisa eta ez prosaren artista bezala, bere ereduekin erkaturik nahiz Tuzidides baten neurriko idazlea ez izan; liriko latinoak ere ez dira kaskar gelditzen liriko grekoen aurrean; Katulo, Horazio, Ovidio eta, jakina, Virgilio ondorengo duin baino zerbait gehiago dira Pindaro, Anakreonte eta Saforekiko. Baina erromatarrak ez ziren sekula hurbildu ere egin ereduetara epopeian eta tragedian; lurra artean eratzen ari zen garaiko material mitologiko beraz eraikitzen dira genero horiek, heroiak, gaur egun oraindik, gu geu bezain gizatar iruditzen zaizkigun arren.
Lukano
Virgilioren ondoren, poeta latino epiko handia Lukano da. Epika latinoa, Eneida bera barne, epika-ordea da, epika izateko asmoz idatziriko epopeia da, eta benetako epopeiak, hala izateko. T.S. Eliotek doitasunez dioenez, hau eskatzen du: sortzaileak gertakariak, jazotakoak nahiz asmatuak, kontatu nahi izatea, baina besterik gabe. Epopeiak ez daki epiko denik, epopeia legamia da, poesiaren jatorria, oraindik barbaro izateari utzi gabe zibilizatzeko joera duen kultura baten lehen saioa. Horregatik dira epopeia, ez bakarrik Homeroren “lliada” eta Hesiodoren “Teogonia”, baizik eta hala dira, era berean, “Mio Cid”-en kanta eta “Errolanen kanta” ere, baina ez dira inondik ere, itxura hori izan arren, ez Eneida, ez Milton ingelesaren “Paradisu galdua” edo Tasso italiarraren “Jerusalem askatua”. Ez gara sartuko hemen gai honi buruzko Elioten azterketa bihurrietan, gaur oraindik eztabaidatua baita. Aski izan bekigu beraren bi esaldi aipatzea: ´Eneida-k hondoan daraman asmo moralizatzaile eta pedagogikoak deskalifikatu egiten du epopeia gisa. Lehena naiz Virgilio poeta latinoen artean aurrenekotzat hartzen, baina beraren handitasuna kontsiderazio faltsuetan oinarritu nahi izateak haren obra faltsutu eta handitasuna kaskartu egiten dituela uste dut". Virgiliorentzat balio duenak bi aldiz balio du Lukanorentzat, Luzio Anneo Seneka dramaturgo eta hizlari ospetsuaren odol-biloba zenarentzat. Lukanok bizi izan zituen 25 urteetan “Farsalia” poema eman zuen fruitutzat, Zesarren eta Ponpeioren arteko gerrak kontatzen dituena, eta autoreak osatu gabe utzi zuena. Haren beste obrak galdu egin dira. Lukanok landu zuen erregistro epiko-historiko berean, Silio Italiko eta Estazio daude, hurrenez hurren. “Punikoa” (90), Kartagorekin izandako gerrei buruzkoa, eta “Akileida”, Akiles pertsonaia ardatz hartzen duen anti-epopeia glsakoa, obren egileak.
Satira, erromatarren sorkaria
Erromak, nahiz alde batetik hats epikorik ez izan, bestetik bazuen halako satirazaletasun bat, Juvenal eta Martzialengan ordezkari nagusiak dituena, Ovidiok eta Horaziok eta Virgiliok berak ere ezpal satiriko bat izan eta lantzen duten arren. Izatez, satira da poeta latinoen alor propioa; horretan guztiak trebeki, dotore eta doitasunez mugitzen dira. Satira ez bailitzateke ezer izanen moralizatzailea ez balitz, bere adibiderik adeigabeenetan ere, eta moralitatea, teorikoa gutxienez, zen erromatarren lehen kezka. Fedro esklabu libertoa izan zen, Esopo bezala, eta “Alegia” batzuekin hura imitatu zuen, Erromako goi-estamentuekiko halako erresumin bat zeriola. Pertsio Flako,Dantek eta Petrarkak miresten zutenak, “Satirak” (K.o. c. 52-62) idatzi zituen; horietan erromatar gizartearen eta, bereziki, gorte inperial dekadente eta biziotsuaren lepotik barre egiten du. Hispanian jaio zen Martzialen obra zorrotz eta gaztuna “Epigramak” izenpean bildurik iritsi zaigu (K.o. 86-101), eta oso ospetsuak izan ziren beraren garaian, Aristotanesen parekotzat emateraino. Juvenal, Senekaren eta Lukanoren adiskidea, zen seguraski guztien artean idazlerik onena, nahiz eta benetako sen poetikorik ez izan. Beraren “Satirak” (K.o. 100-120) dira latindarrek idatziriko hainbat eta hainbat satiren artean satirikotasun gutxienekoak. Klase gobernatzaileen bizioen kontrako zirtoak dira, haien dekadentziaz autorea poztu egiten delarik. Juvenalen umorea, erresumindu sozialaren umore pozoitsua, garratza eta gaizpera da; horrek, ordea, ez ditu gutxitzen idazlearen talentua eta benetako indarra.
Inperioko prosa: Senekaren garaitik Apuieioren garaira
Sail honetan aztertzen dugun garaiak 200 urte hartzen ditu, gutxi gorabehera, horrek berekin daramatzan inguruabar eta mentalitate-aldaketekin. Inperioaren distira handieneko garaian hasten da, Klaudioren eta Neronen agintealdian, Kordobako Luzio Anneo Senekaren (K.a. c. 3 - K.o. 65) figura gailena izan zen filosofo, dramaturgo, moralista, perfekzio idorreko prosagilearekin, liriko handien ondorengo idazle latino garrantzitsua den horrekin, eta Marko Aurelioren denboraldi luzearen ondoren amaitzen da, Apuieio nobelistarekin (K.o. c. 125 - c. 180), “Urrezko astoa”-ren egilearekin. Senekaren garaikide da, halaber, Petronio (tK.o. 66), “Satirikon”-en egina. Kornelio Tazito (K.o. c. 55-120), “Analak” idazlanaren egilea, historialari latinorik handiena da. Aipatuak izateko aski meritu dituzten beste idazleetako batzuk Plinio Zaharra (K.o. 23-79) eta Plinio Gaztea (K.o. 61 edo 62-c. 114), Kintiliano hispaniarra (K.o. c. 30 - c. 100) eta Suetonio (K.o. c. 69-c. 126) dira.
Seneka
Zizeron baino mende bat geroago jaioa, Seneka, prosalari gisa Katilinariak-en hizlari gailenaz zeharo bestelakoa da. Esaldi luze, uhintsu, oso landu eta belarrirako atsegina Zizeronen eredutik aldentzera inor ausartzen ez zen giro hartan, Luzio Seneka harroak, gaztetandik, erabat desberdina izatea erabaki zuen. Ez da zaila pentsatzea zein gogor joko zien, hasiera batean, belarrira Senekaren prosa lehorrak, esaldi labur eteneko, sententziatsu eta ia beti latzak, Zizeronen eskolako aldi jariakorretara ohitutakoei. “Luziliorentzako gutunak”-etako, batean, ordurako zaharturik, onarturik eta gurtua zegoen Senekak zein gogor gertatu zitzaion gogorazten du Zizeronengan zentzu osoa zuen baina jarraitzaileengan hutsalkeria bihurturik zegoen prosarekiko aurreiritziak haustea. Izaera konplexuko Senekari, esku artean erabili zituen beste arazo guztien gainetik, edukia edo esanahia zitzaion axola, elokuentzia baino gehiago. Jatorri erromatar hutsekoa zen, Hispanian jaioa izan arren; Seneka moralista, hezitzaile izan zen, eta, filosofo gisa, sortzaile baino gehiago praktiko da. Senekak horretan Zizeronen antz handiegia du ia. Zizeronengandik, estiloak baino areago -estiloa egilearen izaeraren luzapen ez bada behinik behin- bizitzarekiko jarrerak bereizten du. Zizeronek, jaiotzez plebeio eta politiko aktiboa zenak, ez zuen sekula masen garrantzia ahaztu; aldiz, Senekak, aristokrata eta aberatsak, beti gutxietsi zuen jende xehea. Filosofo gisa Seneka da Epiktetoren, eskola estoikoaren esklabu fundatzailearen, jarraitzaile ezagunena. Prosalari geniala zen Seneka, eta jatorrizkoaz zeharo bestelako estoizismo bat aldarrkatzen, du, ez baititu kontuan hartzen, ezagutu ez zituelako, materialaren larridurak.
Estoikoa
Senekak, aberatsentzat, begikoa ez duten estoizismoa aldarrikatzen du, heriotzarako prestatzeko. Bere jeinua, izan egin baitzuen, harro baten jeinua da, berak praktikatzen ez duen apaltasuna predikatzen duena. Ia osorik iritsi zaigun beraren obra zabaletik, lekurik gorena “Luziliorentzako gutunek” hartzen dute; 124 gutun dira, argitaratu eta zabalduak izateko idatziak, gairik desberdinenak jorratzen dituztenak, ezbehar eta zorigaitzen aurrean jakintsuak izan behar duen jarrera estoikoa azpipimarratzen dutelarik beti. Eskutitz hauek, izatez, gaur egun entseguak deitzen ditugunak dira. Seneka, horrela, Mendebaldeko lehen entsegugile sistematiko bilakatzen da, naiz eta definituko duen terminoak Montaignek sortu arte itxaron beharko duen, hots, 15 mende geroago. Balio estetiko handiko Senekaren beste obra batzuk “Elkarrizketak” dira; horietako zenbaitetan, “Epistolae”-etako batzuetan bezala, aristokratak suizidioa goresten du eta hiltzeko beste edozein eraren aurretik jartzen du. Izatez, ohore egin zion baieztapen horri, bere burua hil baitzuen Neronek hala agindurik.
Seneka, dramaturgoa, nahiz eta bere distira estilistikoa ez den inoiz kaskartzen, kontu-luzeegia da gustu modernorako. Bederatzi tragedia idatzi zituen, tragiko greko handiengandik hartuak. Ondoko hauek dira: “Herkulesen eteoa”, “Medea”, “Emakume feniziarrak”, “Emakume troiarrak”, “Edipo”, “Agamemnon” ,”Tiestes”, “Herkulesen sumindua” eta “Fedra”, Senekaren tragedia biribilentzat hartzen dena. Uste da Senekak irakurtzeko idatzi zituela tragediak, eta ez antzeztuak izateko; izan ere, ez erromatar eszenatokian inoiz antzeztuak izan diren testigantzarik. Nahiz eta kasu guztietan gaia grekoa izan, eredutzat harturiko obretako tratamenduaren aldean zeharo bestelakoa da Senekak emandakoa. Izatez, Senekaren tragediak eztabaida moralak dira, elkarrizketa filosofikoak, pasarte latzak tartekatzen direlarik, zoro bati dagozkionak. Senekak tragikotasun nardagarriarekiko ageri duen zaletasun horrek eztabaida ugari sortu ditu mendeetan barrena. Bai Racine eta bai Shakespeare bete-betean sartu ziren Senekaren tragedietan berenak elikatzeko. Hori, besterik gabe, aski litzateke estoiko kordobarraren obra ohorezko leku batean kokatzeko literatura unibertsalean .
Satirikon-a
Bere baitan edozer gauza har dezakeen narrazio sendo eta mardula, Kaio Petronio Arbiterri, Neronen gorte ustelduko pertsonaiarik nabarmenetako bati egozten zaio eskuarki. Arbiter izengoitia, bere garaiko "elegantiae arbitrer”-etzat hartu izan zelako eman zitzaion, nola janzkerari hala portaerari eta jokamoldeari zegokionez. Kaio Petronio talentu sendoko idazlea zela beraren testamentuak frogatzen du, besoetako zain irekietatik bizia zihoakiolarik diktatu baitzuen. Ia osorik iritsi zaigun testamentu hori ohituren koadro sarkastikoa da, enperadorearen inguruan nagusi ziren ustelkeria eta ergelkeria deskribatzen dituelarik. Petroniok bere buruaz beste egin zuen Tigelino krudelak beraren kontra, bekaizkeriaz, Neron xaxatu zuelako, horrek atxiloarazi zuelarik bere kontrako konplotaren salakuntzapean. Satirikon-en egintza Neronen garaian kokatzen da, eta bilbea hain askotarikoa eta zabala duenez, ezin laburbil daiteke lerro banaka batzuetan. Oso sonatua da aberats berria zen “Trimaltzionen oturuntza”ko pasarte bat. Egileak, Petronio izan ala ez, barrutik ezagutzen zuen plutokraziaren mundua, nola erromatarra hala probintziarra, eta eskolatua eta ibilia zen, eta luma erabiltzen konplexurik ez zuena. Nobela, halakotzat izenda badaiteke liburu sailkaezin hori, latin arrunt mintzatuko hirurogei dialektotan baino gehiagotan idatzirik dago, eta, bere neurriz gaineko digresioak gorabehera, pasarte narratibo bizi-biziak ditu.
Tazito
Tazitoren, “kiasikoetan azkena” deituaren, jarduera sortzaileak, ia mende-erdia hartzen du, eta “Historiak” eta “Analak” beraren sorkari handienetako baretasuna, eratasuna eta oreka oasi baten gisako dira: sosegu, buru-argitasun eta sarmenezko esparru atsegin, “maitasunik eta gorrotorik gabea” idazlearen beraren hitzetan, giza espezieak gutxitan ezagutu duen bezalako mende usteldu, hautsi eta goibel hartan. Hara zer dioen Tazitok Domizianoren agintealdi higuingarriaz: “morrontzaren beherenera iritsi zenean, espioitza gorrotagarriaren kariz, hitz egin eta entzuteko eskubidea bera ere galdurik”. Tazitok Nervaz dio, honen etorreraren ondoren: “printze bikaina, lehen adiskideezin zren bi gauza lotzea lortu duena, inperioa eta askatasuna” . Izaeraz pertsona kontserbadorea delarik ere, Tazito gizabanakoaren askatasunaren eta independentziaren maitale suharra da. Halaber, egia ostentzen ez duen gizona da, gogorrena delarik ere. Historiak idazlanean dio, Nervaren garaiaz ari dela, hain zuzen: “Eromatarrek diote bakea ezarri dutela basamortu bihurtu duten paraje hartan guztian ”. Nahiz eta Rousseauk esan Tazitoz “gazteek ulertu ezin zaharren idazlea “ dela, kontua da Tazito, mendeak iragan ondoren, bere entretenigarritasunaz, bere pasarte narratbo bikainen eta irudien indarraz, prosista klasikoen artean irakurgarriena eta gustukoena dela. Zizeronen malgutasuna lortu gabe, Senekaren biribiltasun epigramatikorik gabe, Tazitok biak gainditzen ditu trebetasun narratiboan. Bere “Analak ” osorik iritsi zaizkigunak, nobela gisa egituraturik ditu. Tiberiori eskainiriko liburua, zeinen makurkeria pixkanaka agertuz baitoa, maisulana da zorroztasun psikologikoari doakionean Juliotarren dinastiaren garaia hartzen dute “Analak“-ek, Zesarengandik Neronenganaino, eta “Historiak“-ek, zeinetatik ia erdia galdu baita, Neronen erorketaren ondoko gertakariak jorratzen dituzte Trajanoren erregealdira arte. “Analak“-ek baino interes gutxiago dute; agian, Tazitok ongi ere ongi ezagutzen zituelako printzeen nahikeriak eta “Historiak“-etako gaia bere bizitzatik hurbilegi daukalako.
Plinioak eta Kintillano
Plinio Zaharra, artista baino areago, alegi biltzaile da. “Historia naturala” izeneko obra zientifiko serioa idazten ari zelakoan, bere garaiko ohitura eta gizakiari buruzko nozio zehatzekin batera, belarrietaratzen zitzaizkion alegia itxuragabekoenak bildu zituen. Liburua, era askotakoa, estilo aski hertsikoa, batzuetan urduria, gutxitan bizia, garrantzitsua da dakartzan datuengatik Jakinmin aseezineko gizona, hil ere horrexegatik hil zen: bere begiez ikusi nahi izan zuen Ponpeia azpian hartu zuen Vesubioren erupzioa, eta hil egin zen bertako gas toxikoen eraginez.
Iloba eta semetzakoa izan zuen Plinio Gaztea Trajanoren eta Tazitoren adiskide mina izan zen, eta oraindik ere ezagutzen ditugun gutun ugari idatzi zien; historiografi mailako datu interesgarriez gainera, kalitate adierazkor eta deskribatzaile bakaneko idazlea erakusten dute, baita poesi kritikari sotila ere.
Kintilianok, azkenik, Plinio Gaztearen erretorika-maisu eta uste denez. Tazitorena ere izan zenak bere espezialitateari buruzko tratatuak idatzi zituen. Garrantzi handiagoa du talentuak bilatu eta haiek hezteko zuhurtasunean, idatzi zituen obretan baino.
“Hamabi zesarren blzitak “
Salustio, Tito Livio edo Tazito, nagusienak aipatzearren, historialariek aho batez aitortzen dituzten bezala, Suetoniorekin alderantziz gertatzen da: aho batez arbuiatzen dute. Halaz guztiz, literaturaren historialariek eta kritikariek ere behin baino gehiagotan arbuiatu badute ere, balio artistiko ukaezina duen liburu narratiboa idatzi zuen; “Hamabi zesarren bizitzak “izenekoa. Liburuari, gezur-sail handia izateak ez dio literatura-meritua kaskartzen, handia baitu. Garaiko biografoen artean, Plutarko grekoa baino ez da Suetonio baino artista hobea. Suetonioren beste liburu bat, erdizka iritsi zaiguna, “De viris illustribus “ (Gizon leinargiez) izenekoa da.
“Metamonorfosia”edo “Urrezko astoa”
Latinez idatzi den nobelarik hoberena Apuleio idazle eta abokatuarena da, “Metamorfosia,” “Urrezko astoa ”izenez ere ezagutzen dena. Luziano Samosatakoaren Luzio edo astoa kontaera du jatorri, hau ere aurreko obra galdu baten birmoldaketa delarik. Apuieioren nobela, nahiz eta argumentu nagusia inoren idazlanetik kopiatua izan, arte latinoaren obrarik bereziki pertsonalenetakoa da. Magia ikasteko irrikaz dabilen eta azkenean asto bihurtzen den mutil gazte bati gertatzen zaizkion gorabeherak aipatzen dira bertan, Isis jainkosak gizaki-itxura itzultzen dion arte. Bigarren metamorfosi batek, asto gisa oso argia zen, baina gizaki legez kaiku samarra zen gazte hura, Madaurako Apuieio, hots, nobelaren egile bihurtzen du, azken kapituluan jakituriaren, neurritasunaren eta bereizmenaren eredu gisa agertzen delarik. Apaltasuna ez zen Apuleioren alderik sendoena, kontatzearen artea baizik. Nobelan, hari nagusitik aparteko gaietan, Eros eta Psike izenekoa istorioa sartzen du: Venus berak inbidiatzen duen printzesaren edertasunaz ari da, Venusek Eros edo Kupido bere semea bidaltzen du printzesagana, hau maiteminaraz dezan. Alegia oso ezaguna zen Grezian eta antza denez Ekialdean sortua. Iritsi zaigun bertsio oso bakarra Apuieiok bere nobelan dakarrena.
Klasikoetan azkena
Zer da klasikoa? Galdera horrek entsegu moderno ederrenetako batzuk sortarazi ditu, T. S. Eliot eta George Santayana bezalako idazleek sinatuak, baina inork ez du erantzuten jakin. Oro har, artista klasikoek halako baretasun berezia, eratasun argia eta eta garai jakin bateko izatea dituzte ezaugarri. Izan ere, aro guztiek ez dute klasikorik sortzen, ezta gutxiago ere. Sofokles klasikoa da, baina halakoak ote dira Eskilo haren aitzindaria eta Euripides haren ondorengoa? Bietako inori ez dagokio erabat etiketa. Klasikoa, bete-beteko klasikoa, Eliotek erakusten duenez, Virgilio da, baina Ovidio eta Horazio ere ba ote dira? Katulo ez da, ezta Lukrezio ere, baina bai Zizeron, Seneka eta agertze-ordenan azkena den Tazito. Harrezkero klasikorik ez da izan, ahots eragile batzuen arabera. Ez Shakespeare grinatsua, ez Cervantes onbera ez dira klasikoak, ezta Dante ere; bere neurritasun-gabeziagatik Goethe izanen litzateke, agian, gure garaiko klasikoa eta Racine neoklasikoa, bere neurritasunagatik jeindiagatik baino areago. Azken egiazko klasikoaz hitz egiteak ezinbesteko bihurtzen du haren garaiaren, hau da, klasiko latinoen garaiaren aipamen labur bat egitea; guztien gailurrean Virgilio dago, Tazito jaio baino 75 urte lehenago hil zena.
LABURPENA
edo
SARRERAEdozein Literaturan gertatzen den bezala, erromatar herriak segurazki ahozko tradizio aurreliterarioa ezagutu zuen. Tradizio honen sorrerak eta ezaugarriak zailtasunaz jarrai daitezke, batez ere, geroko obreetako zeharkako erreferentziez eta inskripzio batzuetan.
K.a. III. mendetik aurrena autoreen izendun obrak edota zatiak ezagutzen ditugu. Hemendik aurrera latindar literaturak, eta honen bitartez grekoak, mendebaldeko kulturan gaur egunera arte eragina izan duela argi dago. Hona hemen literatura klasikoan iturri izan duten autore batzuk: Dante, Petraca, Shakespeare, Calderón, Moliere, Goethe, Byron, Axular...
Libio Androniko eta Marco Porzio Katon latindar poesia eta prosaren “aitak” beraien buruak jotzen dituzte, baina zeintzuk dira erromatarrentzat gustokoen generoak eta zeintzuk dira ezaugarri nagusiak ?
Latindar literaturak hasieratik literatura grekoaren eragina jasan izan zuen. Erromatarrek Magna Greziako koloniekin harreman oso estuak izaten zituzten, hauen bitartez, greziar gaiak eta formak Erroman sartu ziren, K.a. II. mendean Grezia menperatu arte. Honen ondorio nagusia hauxe izan zen: latindar idazleak greziar idazleak imitatzen hasi ziren. “Imitatio” hau beharrezko arau bilakatu zen, eredu greziarra jarraitu behar zuten eta gainera latindar kutsua eman ere bai, horrela lortutako obrak eredua baino hobea izan behar zuen.
Mendebaldeko epika garrantzitsuena horrela garatu zen. Virgiliok, errepresentante garrantzitsuena, bere idazlanean, “Eneida” izenekoa, Homeroren “Iliada” eta “Odisea” alkartu zituen eta erromatar tradizioan kokatu zuen, Mediterraneoko konkistan garrantzia izan zuten pertsonaiak eta mementu historikoak aipatuz era errekalkatuz.
“Zure potereaz herriak menperatza eta pakean bizitzeko arauak ipintzeaz gogora zaitez, eta garaituekiko ondo portatzea eta harroak menperatzea: hauexek dira zure arteak “
Virgilio, Eneida VI, 851-853
Genero dramatikoa K.a. II. mendeko lehen partean mementu altuena izan zuen bi autorekin Plauto eta Terentzio, komedia berriaren greziar autoreak batez ere Menandro imitatu zituztelarik.
Lirikoek, Safo, Altzeo eta beste greziar poeten pausoak jarraituz, grekoek ez zeukaten amodiozko kutsu subjetiboa latindar poesiari eman zioten. Era honetan Tibulo, Propertzio eta Horaziok, egun ezagutzen dugun poesia lirikaren oinarriak ipini zituzten.
Erromatarrek, oso pragmatikoak berez, bereziki elokuentzia landu izan zuten. Cicerok, greziar Lisias eta Demostenesen ereduak jarraituz, estatuko magistratura gorenetara heltzeko eta hirikideak zalatu edota defendatzeko elokuentzia erabili zuen, erdiaroko eta errenazimenduko latindar poesiaren oinarriak ipiniz.
Historiografia literaturaren hasieratik sustraiak hartzen ditu. Greziar eragina hain handia izan zen, non lehendabiziko analistek grekeraz idatzi zituzten. Garrantzitsuena Tito Livio (K.a. I.) Erroma hiriko historia , hasiera-hasieratik, 142 liburutan idazti zuen.
Eleberria K.o. I. mendean agertu zen, soziedade dekadenten baten ezaugarriak aurkezten zituelatik. Petronio eta Apuleio izan ziren idazle garrantzitsuenak.
Bukatzeko, Satirari buruz hitzegin behar dugu. Hau erromatar genero oso tipiko eta originalena dugu. “Satira tota nostra est”_ esaldian agertzen da Grezian esistitzen ez zen generoaren sorreraren harrotasuna. Satur adjetiboak, ernal, beterik, nahasturik... satiretan agertzen diren gaien aniztasuna adierazten digu.
Azken laburpenean agertzen diren autoreak, landu zuten generoa eta bizi ziren garaia kontutan izanik, hurrengo taula bete ezazu:
LITERATURAREN AROAK
ARKAIKOA
K.a. 270 - K.a. 80KLASIKOA
K.a. 80 - K.o.14KLASIKO-ONDOKOA
K.o. 14- K.o. 476
G
ETragedia
N
E
R
OKomedia
Satira
L
I
T
ELirika
R
A
R
IEpika
O
A
KFabula
Eleberria
Historia
Zientziak
Oratoria