1. HASIERAKOAK
A
1. Poetae fabulam narrant.
B
Inter Italos Latinus regnat. Latinus Troianos adiuvat, sed Rutuli* liastas raptant et contra Troianos pugnant. Camilla, quanmquaim femina est, Rutulos adiuvat.
Poetae fabulam ita narrant. Inter Volscos Metabus regnat; Metabus habet parvam filiam, Camillam. Volsci Metabum non amant; itaque Metabus parvam filiam raptat et per Italiam errat. Tandem fluvium altum videt. Ad hastam longam filiam adligat; ubi Volsci appropinquant, hastam trans fluvium iactat. Dea Diana Metabum adiuvat, hasta longa Camillam trans fluvium portat; tum Metabus trans fluvium natat. lta tutus est Metabus, tuta est Camilla.
Post multos annos Numitor inter Albanos regnat. Fllium non habet, sed unam filiam, Rheam Silviam. Amulius tyrannum Albanorum e patria expellit, et inter Albanos regnat. Rhea geminos filios habet, Romulum et Remum. Amulius, quod Rheae filios timet, in altum fluvium iactat. Sed fluvius Romulum et Remum ad terram portat. Itaque fluvius Rheae filios conservat. In ripaiacent gemini, et clamant. Lupa audit et appropinquat; ubi geminos videt, in speluncam portat et ibi nutrit. Postea Faustulus agricola geminas invenit et in casam suam portat.
Mox Romulus et Remus e patria migrant, et Romam prope Faustuli casam condunt. Sed rixa est inter geminos; itaque Romulus solus Romam condit. Primum deos orat, deinde aratro Romae muros designat; tum murum aedificat. Adhuc non alti sunt muri ubi Remus appropinquat. Remus, ubi parvos muros videt, ridet. Tum Celer, unus e Rumuli amicis, Remum audit. 'Cur rides? inquit. Remus respondet ´Rideo quod muri parvi sunt´, et trans murum saltat. 'Quod rides', inquit Celer, ´te neco.' Deinde hasta Remum necat. Romulus ad muros properat, et Remum mortuum videt. Primum, quod Remus mortuus est, dolet, deinde 'o amice', inquit, 'iure Remum necas quod trans murum saltat.' Ita de Romulo et, Remo poetae fabulam narrant. Postea Romulus per multos annos inter Romanos solus regnat.
Post Romulurn multi tyranni inter Romanos regnabant; ubi Tullus Hostilius regnabat, tres Horatii in oppido florebant. Romani cum Albanis pugnabant. Tum unus ex Horatiis 'Durum' inquit 'et inhumanum est bellum. lnter Albanos sunt tres Curiatii; nos soli contra Curiatios solos pugnabimus; reliqui spectabunt; dei Romanos adiuvabunt, Romanis victoriam dabunt.' Curiatii assentiunt; et in campo inter Romam et Albam pugnant. Curiatii duos Horatios necant; Albani clamant 'Victoria apud Albanos manebit; dei Romanos non adiuvant!' Sed tertius Horatius, quamquam solus est, non desperat; primum trans campum currit. Currunt quoque Curiatii, magnis intervallis. Tum Horatius subito consistit, et Curiatios singulos necat. Ita Romanus unus tres Albanos superat. Albani, quod victoria apud Romanos iure est, Romanos amicitiam rogant.
Tarquinius Superbus inter Romanos ultimus regnabat. Ad Tarquinium Sibylla, femina rugosa, advenit, et novem libros portat. '0 tyranne', inquit, 'novem libros sacros habeo.' 'Cur ad me libros portas?' rogat tyrannus. 'Libros ad te porto', Sibylla Tarquinio respondet, ´quod deorum oracula habent. Si mihi pecuniam dabis, libros habebis, deorum oracula non iam ignorabis.' Tyrannus ridet et feminam dimittit, quod magnum pretium rogat. Tum Sibylla tres libros incendit, cum reliquis revertit, sed pretium non deminuit. Iterum Tarquinius ridet, iterum feminam dimitit. Sibylla, ubi iterum revenit, tres libros habet, sed nunc quoque pretium non diminuit. Iam feminae constantia Tarquinium movet; non iam ridet sed assentit. Libros tres reliquos emit, et magna diligentia conservat. Oracula deorum populum Ronanum saepe adiuvabant.
Tandem Romani Tarquinium propter iniurias multas e patria expellunt; sed mox cum magnis copiis revenit. Adiuvat Tarquinium Porsena cum multis Etruscis et castra prope fluvii ripam ponit. Romani magnopere timent; sed Gaius Mucius in Etruscorum castra clam properat. Ibi gladium stringit et ad Porsenam currit. Sed stabat prope Porsenam scriba; Mucius Porsenam ignorabat, itaque non Porsenam sed scribam miserum necat. Statim Etrusci virum comprehendunt, et Porsena 'Cur gladium contra me stringis?' postulat. Mucius 'Romanus sum' respondet; 'nec clementiam rogo nec letum timeo.' Prope aram stabat; subito dextram in aram imponit; dum flammae dextram incendunt, 'Trecenti Romani' inquit, 'nunc ad castra properant; nec flammas timent nec te.' Constantia viri Porsenam movet; liberum dimittit Mucium. Mucio Romani multa praemia dant, et “Scaevolam" vocant.
Gaius Martius est vir inter Romanos praeclarus. Populus Martium, quod Coriolos, oppidum Volscorum, expugnat, Coriolanum vocat. Sed Coriolanus, propter magnam superbiam, populum contemnit; itaque Romani virum praeclarum e patria expellunt. Tum ad Volscos migrat, quamquam Volsci tum bellum contra Romanos gerunt. Volsci summum imperium Coriolano dant, et Romanus Volscorum copias in patriam suam ducit.
Erant in Capitolio anseres sacri; ubi anseres Gallos audiebant, clamant, et Marcum Manlium, virum bello praeclarum, excitant. Manilus hastam raptat, ceteros ad arma excitat, ad muruin properat. Dum ceteri trepidant primum Galibrum hasta deturbat. Frustra nunc Galli ascendunt, nam propter viam angustam Manlius singulos deturbat. Ita anseres vigilantia, Manlius audacia, Capitolium conservant. Mox Camillus cum magnis sociorum copiis appropinquat. Galli, quod in summo periculo sunt, statim ex oppido migrant.
Romani iam per totam ltaliam summam potentiam habebant; etiam in insula Sicilia habebant socios. Olim Poeni et Romani in Sicilia bellum gerebant. Tandem Regulus copias Romanas in Africam ducit; sed ibi Poeni Romanas superant et Regulum captivum habent. Indutias tamen desiderabant quod Romani quoque multos Poenas captivos habebant. Itaque Regulum legatum ad Romanos mittunt. '0 Romani', inquit Regulus, 'Poeni indutias magnopere desiderant. Vos tamen, si indutias dabitis, magnam victoriam amittetis.' Itaque Romani, quod Regulus ita monet, indutias negant.
Post Romulum regnabant sex reges; ultimus regum erat Tarquinius Superbus. Romani, ubi Tarquinium expellunt, consules creant: in singulos annos duos consules creabant, nam perpetuum unius hominis imperium magnopere timebant. Consules copias in bellum ducebant; iudicis quoque erant; praeterea, ut pater pro familia sua, ita consules pra populo Romano deos orabant.
Ubi Romani belIo et commercio florebant, multi e finitimis civitatibus ad oppidum veniebant. Mox Romae erant duo hominum genera, patricii et plebeii; patricii advenas 'plebeios' vocabant. Patricii multas iniurias plebeiis imponebant; plebeii neque allia iura neque ius honorum habebant. Nam Romani plebleios consules numquam creabant; vir patricius feminam plebeiam numquam uxorem ducebat; patricii soli agrum publicum inter se dividebant; praeterea legibus in plebeios opprimebant.
Ubi aut hostes urbi Romae appropinquaverant aut cives inter se dissentiebant, consules dictatorem creabant. Dictator summum imperium habebat, dum periculum manebat; adiuvabat dictatorem in bello “magister equitum”.
Iam de Reguli morte narravimus. In primo bello Romani Poenos superaverant, sed mox florebat inter Poenos dux praeclarus, nomine Hannibal. Hannibal in Hispania (ubi erant multae coloniae Punicae) populi sui imperium confirmavit. Tandem summa difficultate magnas copias ex Hispania trans Alpes duxit. Etiam elephantos inter copias duxit, sed cunctos praeter unum in montibus altis amisit.
Consules et praetores, postquam imperium deposuerunt, in senatorum numero manebant. Propter constantiam prudentiamque crescebat senatorum auctoritas; mox etiam consules senatorum consilio patere solebant.
Romani praeclari censoriam potestatem, honorem ultimum, magnopere desiderabant. Pauci enim censores esse poterant. Nam duo crant censores: post annum et sex menses potestatem deponebant, post quattuor annos populus novos censores creabat. Censores pecuniam publicam administrabant, vias et aedificia publica curabant, mores denique civium curabant et improbos nota censoria damnare poterant.
Post bella Punica,* Romani imperium suum multis diversisque terris imposuerunt. Praetores et consules postquam imperium Romae gesserunt, in novas terras (eas 'provincias' vocabant) propeedere solebant. Quod propeul a Roma afuerunt, nec facile erat trans mare navigare et iussa senatorum in provincias diversas portare, propeonsules et propraetores ad suum arbitrium, quasi reges, provincias suas administrabant, quamquam vetera incolarum iura conservare solebant. Pecuniam publicam curabant, leges imponebant, terram contra hostes defendebant. Saepe Romani bene provincias curabant, sed improbis facile erat magnas divitias reportare et provinciam magna severitate opprimere.
Multa talia C. Verres* in Sicilia fecit. Non tamen semper Romani provincias tanta avaritia admnistrababant. Multis enim salus incolarum cara erat; eos propter virtutem incolae amabant. Inter eos erat M. Cicero, orator praeclarus. Cicero vitam urbanam magnopere amabat; nam ibi solum poterat eioquentia sua hominum animos movere et multos noibiles in amicorum numero habere; itaque tali viro non placuit ab amicis discedere, propcul trans mare navigire, diu in provincia manere. Itaque, postquam consul fuit, in provinciam non discessit; post paucos annos tamen, quod propconsulum fult inopia, Ciliciam,* Asiae provinciam, summa diligentia administravit.
“CICERO ATTICO S.D.
Non est facile navigare, etiam mense Quintili. In Asiam* tandem venimus; saevo vento iter per mare fecimus, sine timore sed non sine nausea. Nunc in provinciam celeriter propero: incolae avide, ut dicunt, me, exspectant; in summa inopia sunt propter nonnullorum Romanorum avaritiam. Vide tamen clementiam meam! Ego nihil postulare in animo habeo, nec cibum nec pecaniam ab incolis accipere.....
Olim pueri Romani non in ludis sed a parentibus omnia didicerant; postea autem parentes eos ad ludos mittere solebant; ludorum magistri saepe erant servi, neque Roniani sed Gracci.
De M. Catone* censore praeclaro iam audivistis; Cato per totam vitam mores priscos conservavit; inter alia, filium suum domi educavit. Ita enim fere amicis dicebat:
'Me parentes mei domi educaverunt. Primo mater me curabat; deinde ubi septimum iam annum agebam pater meus, vir summa virtute et severitate, me viriles artes docuit, mores meos el verbis et exemplo coriformavit. In fundo prope Romam habitabamus; ibi ego et fratres mei cum patre in agris diligenter laborabamus; nec solum res rusticas discebamus; nam pater et de re publica et de gente nostra nos docere solebat; ita legibus parere et patriam amare didici. Aliqluando pater in urbem veniebat; semper nos secum ducebat, et ila Fabium Maximum ceterosque senes praeclaros puer vidi…..
Priscis temporibus mos senatoribus erat filios praetextatos secum in curiam ducere, ubi viros praeclaros et videbant et audiebant: ita bonis exemplis rein publicam bene administrare discebant.
Otim senatus de bello gravi deliberabat; tandem consul: 'Non intra unum diem' inquit 'de re tam gravi consilium capiemus; cras iterum convenieinus. Interea, nihil extra curiam de consiliis nostris dicemus.' Puer autem Papirius cum patre suo in curia fuerat; itaque ubi domum revenerunt, mater 'Quid' inquit 'hodiepatres egerunt?' 'De re tacere debemus', respondit puer, 'nihil senatui placuit nihil prius dicere quam de tota re, deliberaverimus.' Tandem, quod mater iterum iterumque rogat, puer consilium prudens capit. Nam 'Vere tibi, mater,' inquit 'rem omnem narrabo. Senatorum alli unum virum duas uxores habere cupiunt, alii unam uxorem duos viros. De re tam gravi diu deliberare necesse est; itaque cras iterum conveinire placuit.'
De ludis multa apud poetas invenimus. Magistri pueris, quotiens diligenter studebant, praemia dare solebant; si tamen non bene laborabant, magna severitate eos puniebant; nec sine causa Horatius Orbilium, magistrum suum, 'plagosum' vocat, et poeta alius scripsit: 'Et nos manum ferulae subduximus'. Etiam ante lucem pueri ad ludum coxiveniebant, itaque lucernas secum portabant; divitis filium saepe servus fidelis ad ludum ducebat, libros eius portabat; totum diem prope ludum manebat, et puerum domum reducebat.
Non solum in Italia sed etiam per omnes provincias mores artesque Romanae florebant: mox crescebat ludorum quoque numerus. Multis in locis magistratus publica pecunia, saepe cives divites sua pecunia, ludos aedificaverunt. lnter eos erat C. Plinius,* vir humanus et liberalis. Talem fere epistolam is ad amicum scripsit:
'Ubi in patria mea fui, venit ad me veteris amici filius praetextatus. Ego "Studesne?" inquam. Puer "Etiam" respondit. "Ubi?" "Mediolani*." "Cur non hic?" Et pater eius (aderat enim, et mea verba audiverat) "Quod nullos hic magistros habemus." "Cur nullos? Nam vobis patribus magnopere prodest filios hic in vestro oppido educare….
M. Porcius Cato* post patris mortem apud avunculum suum, M. Drusum,* habitabat. Drusus tribunus civium iura sociis dare cupivit. Eo tenipore, ubi forte Cato curn fratre suo, Caepione,* ludebat, advenit Pompaedius Silo, Drusi amicus, vir magna auctoritate. ls pueros ad se vocavit et iocose rogavit '0 pueri, avunculus vester mea consilia contemnit; sed fortasse vestris verbis movebitur. Date mihi auxilium!' Ridet Caepio et assentit, sed Cato silet. Itaque Pompaedius iram simulat; eum ad fenestram celeriter portat et 'Nisi promiseris', inquit, 'per fenestram in viam te iaciam.' Sed quod puer silere non desinit, tandem Pompaedius eum deponit et amicis (multi enim cura Druso aderant) 'Videte' inquit´gloriam Italiae!. Quam fortis est puer; quanta constantia fidem conservat!'
Cicero* orator unum filium Marcum habebat. Is, ut solebant adolescentes Romani, in Graeciam navigavit et Athenis studuit. Non tamen satis diligenter ibi laboravit; contra, multam pecuriiam amisit, in amicitiam cum improbis veint. Cicero, ubi ea de filio audivit, magna severitate admonuit. Tandem Marcus patris verbis movetur et ab amicis improbis discedit, tandem diligenter pliilosopliis studet. Ita fere ad Tironem, * unum e patris sui amicis, scripsit:
'Grata mihi venit tua epistola: magnopere me iuvat quod meis erroribus ignoscis. Te quoque nova constantia mea delectabit. Non solum ut discipulus Cratippo,* magistro optimo, pareo, sed etiam ut filius eum amo. Propter sapientiam ab omnibus discipulis laudatur....
Pueri Romani si nobili erant gente eloquentiae studebant; nam si rem publican gerere, honores petere, gloriam sibi parare cupiebant, bni oratores esse debebant. Non tamen omnes adolescentes, Athenas mittebantur; nam multi Gracci Romae eloquentiam docebant.
Oratorum Romanorum praeclarissimus fuit Marcus Cicero*; itaque semper post mortem orationes eius ab omnibus legebantur; practerea nemo umquam aut vir sapientior aut civis insignior fuit; itaque quamquam pro senatu contra Caesarem multa et dixit et egit non solum a Caesare sed etiam ab Augusto,* Caesaris filio, in honore habebatur.
Pueri Romani si nobili erant gente eloquentiae studebant; nam si rem publican gerere, honores petere, gloriam sibi parare cupiebant, bni oratores esse debebant. Non tamen omnes adolescentes, Athenas mittebantur; nam multi Gracci Romae eloquentiam docebant.
Oratorum Romanorum praeciarissimus fuit Marcus Cicero*; itaque semper post mortem orationes eius ab omnibus legebantur; practerea nemo umquam aut vir sapientior aut civis insignior fuit; itaque quamquam pro senatu contra Caesarem multa et dixit et egit non solum a Caesare sed etiam ab Augusto,* Caesaris filio, in honore habebatur.
Germanicus,* vir fortissimus, ex Augusti familia erat; id nomen habebat quod multae victoriae a patre eius de Germaiiis reportatae erant. Quotiens in provincias a principe mittebatur, uxorem suam liberosque secum ducebat. Agrippina, uxor eius, femina summa audacia superbiaque erat; quamquam unus e liberis, Gaius,* infaxis erat, etiam in Germaniam* cum marito discedere non timuit; ibi in castris inter gentes saevas et barbaras habitabat. Apud milites Gaius educatus est; eos iuvabat cum puero ludere, fabulas ei narrare, etiam in silvas ad venationes secum ducere. Quod caligas parvas portare solebat, ab omnibus Caligula vocatus est; etiam multis post annis, ubi princeps populi Romani erat, id nomen retinuit.
Marcus Aureiius*, pirinceps Romanus, erat philosophuis doctissimus; adhuc puer, libris avide studebat. Tales epistolas ad Frontonem*, magistrum suum, scribere solebat:
'Ave, mi magister dulcissime. Nos valeinus. Hodie ego diutius dormivi quam soleo, quod studio et venatione defessus eram. Nam ab hora nona noctis in secundam diei studueram; deinde tertia fere hora paratus ad venationem (nam ita adesse iussi eramus) patrem meum salutavi. Tum omnes in silvas excessimus: satis fortia facta ego feci! Nonnulli apri a ceteris capti sunt: nullos tamen ego vidi; sed montem satis altum ascendi; tum septiina fere hora domum revenimus. Ego statim ad libros meos reveni; in lecto diu legebam. Catonis orationibus magnopere delectatus sum. "Io," statim inquies servo tuo, "celeriter ad Apollinis bibliothecam curre, oraciones Catonis ad me porta." Sed frustra eum mittes - eos enim libros omnes e bibliotheca mecum portavi.…
Per Asiae oram, quod multos locos idoneos habet, piratae semper floruerant. His multae erant naves, atquo etiam oppida in montibus altis aut in insulis orae popinquis; naves mercatorum capiebant, etiam cives Romanos captivos retinebant dum salutis pretium solvere potuerunt. Tandem illae terrae in populi Romani potestatem venerunt; sed frustra illi quoque piratas superare conati sunt; hi contra mox etiam audaciores se praestabant.
Caesar postquam consul fuit in Galliam missus est. Illo tempore pars Galliae* erat provincia Romana, pars libertatem suam adhuc retiiiebat. Sed Caesar intra decem annos toti terrae pacem Romanam imposuit. Alias civitates bello superavit, alias pecunia sibi adiunxit. Practerea magnae Germanorum copiae trans Rhenum* in Gallorum agros irruperant: hos omnes expulit atque trans flumen in Germaniam secutus est.
Caesar, ubi iarn totam fere Galliarn vicerat, quod Britanni* auxilian ad Gallos saepe miserant, in Britanniam proficisci constituit. Itaque primum cum omnibus copiis in Morinorum* fines proficiscitur, quod inde erat brevissimus in Britanniam traiectus. Huc naves undique e finitimis civitatibus, et classem quam ad Venetorum bellum aedificaverat, convenire iussit.
Sexta belli hieme, ubi iam Gallia omnis quieta erat, Caesar in Italiam profectus est; dum abest, multae Gallorum civitates libertatis studio incensae inter se coniuraverunt, et arma sumpserunt. His de rebus monitus Caesar in Galliam properavit; summa autem difficultate iter fecit, nam nive altissiirta irnpeditus est.
Tum, postquam copias ex liibernis eduxit, Gallos, quorum principes magnopere inter se dissentiebant, multis proeliis vicit. Sed mox totius Galliae concilium summum imperium Vercingetorigi* tradidit, viro egregia diligentia magna autem severitate. Hic Gallos omnes oppida sua incendere et in colles silvasque se recipere iubet, iusto proelio cum Romanis congredi vetat. Equitibus autem (quorum Galli magnum numerum habebant) milites Caesaris, quotiens castris egressi cibum per agros petunt, graviter vexat.
Tota Gallia superata, senatores timore affecti Caesarem e provincia discedere iusserunt; nam eis iam diu cum Caesare dissensio erat. Non placebat Caesari, qui non ignorabat vitia senatus, tantam potestatem deponere; itaque iussis neglectis cum exercitu e provincia in Italiam profectus est. Ita bellum inter Caesarem et senatum ortum est; senatus Pompeium*, inimicum Caesaris, ducem praeciarissimum, copiis suis praefecit.
Iam Caesar summam in re publica potestatem solus habebat; multis modis imperium eius toti populo Romano proderat. Inter pauperes agrum publicum divisit, provincias diligentius administravit, ipse magistratus plerosque nominabat. Quondam consule ultimo anni die mortuo, alterum in duodecim horas nominavit: ita, ut dixit Cicero, 'nemo Caninio consule prandit´.
Caesare necato multi nobilium, qui rem publicam restituere cupiebant, laetissimni erant; nam nemo iam, ut putabant, talem potestatem, qualis Caesari fuerat, sumpturus erat. Sed Cicero Antonium* maxime timebat, qui et Caesaris fidelis amicus erat et eo anno consul fuit.
Illo tempore in Aegypto regnabat Cleopatra, femina pulcherrima, insigni praedita ingenio: hacc arte dolisque suam patriam adhuc liberam conservabat. Antonius, ubi in Aegyptum advenit, amore incensus Cleopatram plurimis honoribus ornavit: liberis eius etiam provincias Romanas tradidit; ipse, moribus Romanis contemptis, se quasi tyrannum gerebat. Non solum potestatem suam confirmare sed etiam (ut Romae putabatur) Alexadream caput totius imperii facere cupiebat. A tali consilio et populus et senatus maxime abhorrebant: omnes igitur -etiam ei quibus Caesaris potestas non placuerat- Oetaviano iam favebant.
Antonio ita superato, nemo iam Oetaviano resistere poterat. Ille tyrannus esse nolebat; quod tamen sub Romanis iam erant tot et tantae provinciae, necesse erat summum imperium uni homini committere. Onera tamen imperii Octavianus alia sibi sumpsit, alia senatui dedit; eas enim provincias quae iam pacatae erant senatui reddidit, ceteras ipse curavit. Et proconsulis et tribuni potestatem accepit, et 'Augustus' vocatus est; quod princeps civium erat, adiectum est nomen 'principis.
Eo tempore erant nonnulli poetae, sed in ea civitate ubi pauci libros legebant, difficillimum erat poetis digne et honeste vivere, nisi aut ipsi divites erant aut divitem habebant patronum. C. Maecenas*, vir divitissimus, fidelis Augusti amicus, qui artibus et litteris studebat, multorum poetarum patronus fuit; qui, eo suadente, pacem, otium, principis gloriam operibus suis laudabant.
Post Augusti mortem senatus summum imperium Tiberio* commisit. Ille tamen, quamquam rem publicam atque maxime provincias bene administrabat, gratiam apud plebem Romanam non iniit; mores enim eius graves et acerbi videbantur, neque ei placebat ludis publicis adesse, senatum ac populum Romanum praemiis verbisque inanibus conciliares. Gravissime autem cives ferebant Seiani auetoritatem; is erat eques familia non nobili ortus, cuius consilia apud Tiberium maxime valebant.
Numquarn postea Tiberius Romam rediit; nam paucis post annis Capreis egressus, ubi iam urbi appropinquabat, in itinere mortuus est. Morte Tiberii omnes magna laetitia affecti sunt; vix senatus funus eius sine tumultu ducere potuit, densa enim civium turba vias complebat et 'Tiberium in Tiberim*' clamabat. Sic periit princeps qui odium movit non propter vitia sed paene per virtutes. Constantiam gravitatemque eius monstrat oratio quam apud senatum post Germainici* mortem habuit; ita enilm locutus est:…
Claudius, spe divitiarum atque gloriae adductus, Britanniam, centum iam annos a Ronianis negletam, in potestatein suam bello redigere constituit. ltaque quattuor legiones per Giilliam in insulam misit, atque ipse brevi tempore mare transiit, adfuitque dum Camulodunum, oppidum totius Britanniae validissimum, oppugnatur. Deinde sexto decimo post adventum die omnibus copiis A. Plautio* cominissis Romam rediit.
Suetonio successerunt alii legati; mox Cn. lulius Agricola provincias pracfectus est. Hic quamquam rei militaris peritus erat, pacis magis quam belli artibus provinciam regere voluit. Itaque per eas insulae partes quae iam erant pacatae iniurias sustulit, onera tributi aeque distribuit, Romanorum artes, linguam, mores instituit. Multae igitur civitates, quae adhuc libertati studuerant, propter clementiam eius in amicitiam Romanorum venerunt.
Mos erat Romanis auxilia e gentibus superatis conscribere, atque in alias provincias mittere. Ita cohortes quaedam Usiporum*, gentis Germanicae, Agricolae auxilio mittuntur dum bellum in Britannia gerit. Eo tempore Agrieola in ea parte Britanniae quae Hiberniam* aspicit copias suas habebat; eo adveniunt Usipi. Mox, disciplinae militaris odio affecti, rem miram atque paene incredibilem ausi sunt. Occisis Romanis qui eis pracfeeti erant, in tres naves conscenduxit, et gubernatoribus er vim coactis statim in mare ignotum navigant; ubi aquae cibique causa riavibus egressi cum Britannis pugnaverunt, modo superabant modo repellebantur. Tandem in summam inopiam redacti, invalidissimos e suo numero edisse dicuntur, mox etiam alios sorte ductos. Ita circum Britanniam vecti, naves tempestate arniserunt; complures perierunt, reliqui ad litus Germaniae adiecti ita mortem vitaverunt, sed ab eius regionis incolis servi facti sunt; illi enim eos piratas esse putabant. Postea pauci eorum in alteram Rheni* ripam adducti et a mercatoribus empti, Romanos de suo facto cerciores fecerunt.
Mercator quidam Romanus, Londinio cum tribus servis profeetus, Verulamium equo vehebatur. Ubi oppido appropinquavit, senem prope viam laborantem ad se vocavit. 'Estne deversorium in oppido tuo?' 'Immo duo: si vis, ego te ad alterum ducam.' Ille gratias agit; dum in urbem procedunt, senex 'Londinione iter facis?' inquit: 'sermone tuo ex 1 Lalia venisse videris.'
Ultimus ex Augusti familia princeps fuit Nero*, homo animo superbo, moribus pessimis. Per quinque annos bene regebat; modeste se apud senatores gerebat, et iuravit se consilium eorum non contempturum esse. Postea tamen in deterius corruptus esse videtur; officia sua neglexit, inimicos interfecit, se turpissimis voluptatibus dedit. Tandem Galba*, qui provincias Hispaniae* praefectus erat, arma contra eum sumpsit. Nero, a suis militibus desertus, Roma noctu fugit, in casa humili se celare conatus est. Sed ubi certior factus est senatum se absentem mortis damnavisse, se sua manu interfecit; traditur memoriae eum moriturum haec verba locutum esse: 'Qualis artifex pereoi!´
Gaius Flavius Protus Verulamii Britannis parentibus natus est; civis erat Romanus, ut nomen eius monstrat, et Romano more educatus est. Sed quoniam trium fratrum minimus erat, septendecim arinos natus miles factus est: primo in legione secunda Augusta meruit, mox in Africam* missus est; post vigniti stipendia in patriam regressus est, ubi credebat patrem suum adhuc vivere.
Multo postea, quod per tot et tantas provincias valehat Romanorum potestas, summum imperium inter duos principes, Constantium et Galerium, divisum est; hic Byzantii* regnabat, ille Romae. Forte Constantius, dum in Britannia res administrat, morbo affectus est; cuius filius Constantinus, vir summo ingenio, rei militaris peritissimus, ab inimicis Romae retentus erat. De patris morbo certior factus, a custodibus effugit, et celerrirrie per Italiam Galliamque nullo impediente Eboracum equo properavit; ibi patrmt vivum sed aegerrimum invenit. Quo mortuo a militibus sine mora princeps nominatus est; sed quoniam multi et Romae et per provincias ei invidebant, necesse fuit ei coplis coactis per Galliam contendere, imperium suum vi et armis confirmare. Victoria prope urbem reportata, per alteram imperii Romani partem potestatem suam instituit; mox alteram quoque partem superare conatus est; nam putabat imperium divisum nec Romae nec provincias prodesse. Proelio justo facto victor discessit, deinde summa potestate solus potitus caput imperii Roma Byzantium transtulit. lbi urbem pulcherrimam aedificavit, quam nomine, mutato Constantinopolem* vocavit.
Eques defessus ad portam Verulamii celerrime vectus 'Adsunt' clamat 'Saxones*: muros complete, portas claudite!' Nec tum primum talia verba ibi audita sunt; iain diu enim barbari oram maritimam vastabant atque etiam in interiorem insulam procedere solebant. Praeterea auxerant mala Britannorum Pieti,* qui, muro Hadriani* nuper potiti, per terram manibus parvis errabant, longe lateque agros vastabant, ineolas occidebant. Pauci milites reliqui erant, plerique enim Romam revocati Italiaim contra barbaros defendebant.
Olim Horatio* poetae, dum per Viam Saeram* it, occurrit loquax quidam, nomine tantuni ei notus. Is, dextra eius rapta, 'Quid agis, amice dulcissime?' rogavit; Horatius breviter respondit, deinde discedere conatus est. Sed quanto magis properat, tanto celerius sequitur ille. Tandem 'Cupisne abire?' inquit, 'Num vis me vitare?'
Vere respondere difficile erat; itaque Horatius negotium simulat. 'Ad amicum propero, qui trans Tiberim habitat, prope hortos Caesaris; itaque - valeas!'
Nuper forte Umbricio, amico meo, prope portam Capenam* occurri. Is dixit se Roma abire constituisse; quin etiam, eo ipso tempore urbem relinquere. Mihi causas quaerenti talia respondit:
'Tune miraris quod non mihi placet hic diutius habitare? Non ignoras me pauperem esse, et Romae nimis valet pecunia. Divites eos contemnunt quibus pecunia deest. Nuper in theatrum ingressus in primis ordinibus sedi: statim a tergo audivi quendam clamare: "Expellant istum! Nonne cognovit eum locum equitibus servatum esse?" Sine mora removeor, quod –scilicet- nimis pauper, sum.
Tu fortasse eadem quae ego sentis. Ego enim Romae tam multa facio; haec eodem die quo feci necessaria videntur, sed si a me quaero, 'Quid his quattuor diebus fecisti?' ita fere respondeo: 'Huius filius togam virilem sumpsit; illius filia alicui nupsit; ille orationem longam inanemque apud senatuin habuit, ille librum suum nuper confectum recitavit -quibus omnibus rebus ego miser adfui. Quot dies talibus negotiis sumpsi!' Nonne tu quoque ita sentis? Atque multo magis cum urbe egressus ruri liabitas; quod mihi accidit ubi in fundo meo Laurentino* aut studeo aut vacuus sum labore.
0 dignam felicemque vitam! 0 dulce otium, ac paene omni negotio gratius! 0 mare, o litus ... ! Sed puto te villam meam numquam vidisse; paucis igitur verbis formam eius exponam, ut tu quoque pulchritudinem intellegas.
Nonnuili ex libertis servisque meis morbo gravissimo afficiuntur; quae res mihi magum dolorem movet. Tu fortasse me ridebis; satis enim scio alios dominos servorum mortem nihil, amplius existiinare quam damnum, atque ea de causa serpientes sibi videri; sed ego semper memini servos quoque homines esse. Ne forte putes me nimis humainitatis, parum severitatis in servos meos praebere, audi de liberto meo, quocum heri, dum aeger iacet, sermonem habebam. Quae ille me de vita sua docuit, tibi quoque narrabo.
Ridebis et licet ridere. Ego quem bene novisti apros tres et eos pulcherrimos cepi. Ipse? rogabis. Ipse; non tamen ab otio meo et quiete discessi. Ad retia sedebam; manu non hastam tenebam sed stilum; cogitabam aliquid scribebamque. lnterea clamorem audivi, servos per silvas currentes vidi. Ecce! In retia impellitur aper ingens; quem incredibili virtute hasta occidi. Alterum atque tertium eodem modo, stilo deposito, excepi. Noli contemnere hoc studii genus; nam inter silvarum silentium animus mihi semper maxime excitatur, nec volo quae eogitavi oblivisci.
Romani et ludis scaenicis et gladiatoribus semper maxime studebant; sed ante Caesaris tempus neque ullum theatrum Rornae erat et gladiatores in foro pugnabant. Sed tantus ludorum amor plebi inerat ut cives divites theatra lignea ad ludos singulos facere solerent. Taiidem Cn. Pompeius* theatrum e lapidibus aedificavit; mox et alia tlheatra et amphitheatra Romae fuerunt.
Inter Italiae regiones divitiasima et pulcherrima erat ora Campaniae*; mons autem Vesuvius, sub quo erant urbes florentes Pompeii* et Herculaneum, tam diu quietus fuerat ut nemo iam periculum timeret. Interdum tamen motus terrae sentiebantur; tandemque tanta accidit calamitas ut tota ea regio eaeque urbes plane deletae sint. Eo tempore forte C. Plinius*, qui tum duodevicensimum annum agebat, in ea regione apud villam avunculi sui manebat. Is rem litteris ita Tacito amico suo narrat.
'Me rogas ut tibi avunculi mei mortem narrem; quod cupis libenter suscipio.
'Miseni* eramus; ibi enim avunculus classi pracerat. Motus terrae, quos per superiores dies senseramus, eo minus timebamus quod per eam regionem saepe fieri solent.
'Eo die, hora fere septima, nubem vidimus mira magnitudine, quae e monte Vesuvio oriebatur. Haec nubes forma arbori simillima fuit, nam longissimo quasi trunco in caelum sublata in latitudinem diffundebatur. Avunculus, vir doctissimus, hanc rem e proximo videre statuit; me rogavit ut secum irem, sed ego respondi me studere malle. Navem parari iubet; domo excedens litteras a vicino quodam accipit, qui imminenti periculo perterritus erat; nam villa eius sub monte erat, neque ulla erat fuga nisi navibus. Ille Plinium* orabat ut se conservaret; itaque, mutato consilio, eo properat unde alli fugiunt.
'Iarn cinis in naves cadebat, quo propius adibant eo densior et calidior; mox cadebant quoque crebri lapides igne fracti. Gubernator regredi volebat, sed avunculus "Fortuna" inquit "fortes iuvat. Cursum teneamus!" Tandem ad villam vectus, amicum trepidantem invenit; hortatus monet ne timeat, atque ut sua constantia timorem eius deminueret, iussit se in balneum duci. Postea cenavit atque etiam verissimo somno dorniivit.
'Area domus iam cinere lapidibusque tam alte tecta erat ut excedere vix possent; itaque Plinio excitato consilium capiunt. In litus exire placuit ut navem invenirent; sed undae adhuc maximae eos navem solvere prohibuerunt, itaque in litore inanere coacti sunt.'
'Interea ego et mater Miseni* manseramus. Avunculo profecto, ego reliquum tempus studiis dedi. Post balneum cenavi; dormire autem conatus motu terrae excitatus sum; tam gravis erat ut omnia non moveri tantum sed plane everti viderentur. Simul mater, periculum improvisum verita, in cubiculum rneum irrupit. Una egressi, in area constitimus, quae prope mare erat: ecce, amicus quidam avunculi simul e cubiculo venit; ille, prudens magis quain ignavus, nos salutem petere iubet.
'Prima diei hora, quoniam intra tecta muros cadentes timebamus, oppido excedere statuimus. In itinere multa et mira patimur; nam raedae, quamquam in campo erant, terrae motu huc illuc agebantur. Mare quasi in se referri videbamus; litus processerat ac multi pisces in arena relicti erant. Ab altero latere nubem nigram, ignes luridos aspiciebamus. Tum comes noster "Si frater" inquit "tuus, tuus avunculus vivit, vos tutos esse vult; si periit, vos sibi superesse voluit. Cur igitur effugere non vultis?" Respondimus nos velle de avunculi salute prius cognoscere: quo audito ille nulla mora fugit.
'Mox nubes descendit et mare tegit. Tum mater me hortatur ut aliquo modo fugiam: iuvenem enim effugere posse dicit; se, annis et corpore gravem, libenter esse morituram, sed nolle mihi mortis causam esse. Ego respondi me non sine iila discessurum esse; statim eam invitam manu trahere coepi. Undique audiebantur crebri clamores; alli parentes, alli iiberos vocibus quaerebant; hi suum casum, illi suorum dolebant. Multi ad deos manus tollebant; multi vera pericula faisis rumoribus augebant.
'Iam cinis cadebat, sed adhuc erat rarus; mox tamen gravior densiorque fiebat. Ita diutissime manebamus. Tandem dies redditus est; sol etiam aspici coeptus est, sed luridus, qualis case solet ubi deficit. Misenum regressi, noctem dubiam spe ac inetu egimus: tandem nuntius de avunculi morte eo perlatus est.
'Ille, dum in, litore defessus iacet, fumo superatus iterum iterumque aquam postulavit; mox, flammis appropinquantibus, surgere conatus statim cecidit, spiritu (ut mihi videtur) obstructo. Luce tandem reddita (tertio post die) corpus inventum est, integrum ac dormienti siinilius quam mortuo.'
C.Plinius, dum provinciam Bithyniam* administrabat, Traianum* imperatorem per multas epistolas consulebat; quarum una ad nos maxime pertinet quod multa de Christianis docet. Haec fere seripsit Plinius:
'Mos est mihi, domine, omnia de quibus dubito ad te referre, ut me cunctantem regas vel ignorantem instruas. Itaque nunc de Christianis ad te scribo, quorum in hac provincia magnus est numerus. Interim ne mihi ipsi consilium deesse videatur, in eis qui ad me deferebantur hunc sum secutus modum. “Estiane Christiani?" rogavi. Eos qui confessi sunt iterum rogavi, poenas minatus sum; omnes qui de sentencia non discesserunt, ad supplicium trahi iussi; putavi enim constantiam certe eorum dignam esse supplicio. Fuerunt alii eiusdenm opinionis quos, quod cives Romani erant, non ipse in iudicium vocavi sed Romam misi….
De poeta Martiale iam audivistis. Primo parvas opes habebat; amico cuidam ita questus est:
Semper pauper eris, si pauper es, Aemiliane:
Dantur opei nullis nunc, nisi divitibus.
Sed ipse felicior fuit; propter versus et dives et notus factus est. Itaque multi vel pecuniam vel auxilium ab eo petebant; quibus ita respondebat:
Esse nihil dicis, quidquid petis, improbe Cinna.
Si nil, Cinna, petis, nil tibi, Cinna, nego.
Alii autem, quod epigrammata eius plurimis placebant, talia ipsi facere cupiebant. Sed alii malos versus scribebant, alii etiam versus Martialis suos esse fingebant. His ita scribebat:
Exigis ut nostros donem tibi, Tucca,libellos.,
Non faciam: nam vis vendete, non legere.
Ut recitem tibi nostra, rogas, epigrammata: nolo.
Non audire,Celer, sed recitare cupis.
Malos poetas, contra, talibus versibus damnabat:
Cur non mitto meos tibi, Pontiliane, libellos?
Ne mhbi tu mittas, Pontiliane, tuos.
Quod tam acerbe in alios scribebat, multi ei invidebant. Sed nulla ira permotus eos contemnebat:
Versiculos in me narratur scribere Cinna.
Non scribit, cuius carmina nemo legit.
Scribere me queaeris, Velox, epigrammata longa.
Ipse nihil scribis: tu breviora facis.
Romani universi medicos, quorum plerique erant Graeci, et contemnebant et ridebant; sic Martialis;
Nuper erat medicus, nunc eat vispillo Diaulus.
Quod vispillo facit, fecerat et medicus.
Alias, amico quodam mortuo, qui superiore die ne aeger quidem fuerat, haec scripsit:
Tam subitec mortis causam, Bithynice, quaeris?
In somno medicum viderat Hermoeratem.
Nec viris nec feminis parcere volebat si eos oderat:
Thais habet nigros, niveos Laecania dentes.
Quae ratio est? Emptos haec habet, illa suos.
Si quando leporem mittis nihi, Gellia, dicis:
'Pulcher tu septem, Marce, diebus eris.'
Si me non rides, si verum, lux mea, dicis,
Edisti nuniquam, Gellia, tu leporem.
Nolite tamen existimare Martialem semper acrem et acerbum in versibus fuisse. Amicis suis, quos habebat plurimos, se sapientia et humanitate plenum ostendit: quondam amicum sic monuit:
Non est (crede mihi) sapientis dicere 'Vivam'.
Sera nimia vita est crastina: vive hodie.